گفت‌وگو با مسعود کرباسیان درباره سامانه آنلاین گمرک
از تجار بپرسید
مدت زمان متوسط ترخیص کالا در واردات از ۲۶ روز به سه روز رسیده است و ۲۳ روز کاهش را نشان می‌دهد. در رویه صادرات نیز همین کاهش به چشم می‌خورد، به این معنا که رویه صادرات از هفت روز به یک روز کاهش یافته است.
«رتبه ایران از 126 در فضای کسب و کار جهانی، قرار است به 62 تا 65 کاهش یابد.» این را مسعود کرباسیان، رئیس کل گمرک جمهوری اسلامی ایران می‌گوید. خبرهای خوشی دارد که تجارت خارجی را به سامانه‌های بین‌المللی نوین گمرکی پیوند زده است و به زودی هم قرار است، تحولات جدید را تا رسیدن به هوش تجاری که بالاترین سطح استانداردسازی گمرک ایران با دنیاست، رقم زند. روزهای پرمشغله او اما، ایران را در اجرای برخی سامانه‌های گمرکی با استانداردهای روز بین‌المللی، در دنیا سرآمد کرده است. در گفت‌وگوی تجارت فردا با او، سامانه آنلاین گمرکی موشکافی شده است.
مدتی است که سامانه آنلاین گمرکی برای نوین‌سازی گمرکات کشور راه‌اندازی شده است. حال و هوای این روزهای تجار با استقرار این سامانه چطور است و چقدر توانسته در تسهیل و روان‌سازی تجارت کمک‌رسان باشد؟
البته این را باید از تجار پرسید، اما به هر حال بررسی‌هایی که روند کار گمرکات را ظرف ماه‌های گذشته نمایان کرده است، در تایید، تسهیل و روان‌سازی تجارت ایران در گمرکات است. شاید لازم باشد به این نکته هم اشاره کرد که سامانه و چارچوب مدرن‌سازی گمرک، تنها یک نرم‌افزار و سامانه نبوده و در کنار آن، فرآیندهای گمرکی به صورت کامل، مهندسی مجدد شد. پس از آن به سمت این رفتیم که این فرآیند اصلاح شده و سامانه‌های مدرنی را طراحی کنیم که به کار تسهیل و روان‌سازی تجارت کمک کند؛ بنابراین کار را در سه سطح پیش بردیم. در سطح اول، کل گمرک، رویه‌ها و عملیات گمرکی تحت چارچوب سامانه جامع گمرکی تحت پوشش قرار گرفت و سامانه‌ای طراحی شد که یکپارچه بوده و بتواند سیستم‌های جزیره‌ای را جمع کند. این سامانه باید بتواند با توجه به نیازهای اصلاح‌شده، پوشش کامل فرآیندی را در سطح گمرکات کشور در تمام رویه‌ها بدهد. در عین حال، به صورت موازی در
سطح دوم، بحث پنجره واحد تجاری فرامرزی را داشتیم که گمرک، به عنوان سازمانی که طبق ماده 38 قانون رفع موانع تولید موظف شده بود پنجره واحد را پیش برد، مجموعه اقداماتی را انجام داد تا تمامی سازمان‌هایی که باید مجوزها و اطلاعات مورد نیاز ترخیص کالا را ارائه دهند، از طریق این پنجره واحد به صورت الکترونیکی، اسناد را بارگذاری کنند. به این منظور، پنجره تجارت واحد فرامرزی راه‌اندازی شد که حدود 25 سازمان درگیر در امر تجارت که همجوار گمرک هستند، در قالب پنجره واحد قرار گرفتند. در این سطح، تمامی مجوزهایی که برای ترخیص کالا لازم است و قبلاً به صورت دستی و کاغذی داده می‌شد، الکترونیکی شد و ارباب‌رجوع هم که در گذشته باید مراجعات حضوری داشت و کاغذها را از دستگاه‌های مختلف می‌گرفت، با فرآیند راحت‌تری مواجه شد، به نحوی که مشکلات جعل و... نیز بروز می‌کرد. پس این کاغذبازی حذف و کنار گذاشته شد و به سمتی رفتیم که در سازمان‌ها، اسناد را به صورت الکترونیکی در قالب پنجره واحد تجارت فرامرزی مبادله کنیم. اما در یک سطح فراتر از پنجره واحد، کشورهای همجوار را تحت عنوان دروازه مشترک مرزی دیدیم و به سمتی حرکت کردیم که داده‌ها با کشورهای
عمده طرف تجاری ایران تبادل شوند؛ به این معنا که اطلاعات صادرات کشوری همچون کره دقیقاً اطلاعات واردات کالا در ایران شود و به همین دلیل، در حوزه ترانزیت و کارنه تیر، ایران به عنوان اولین کشوری که در دنیا این کار را با ترکیه شروع کرد، مطرح شد و امر پیش‌اظهاری تیر زیر نظر سازمان ایرو که سازمان بین‌المللی حمل و نقل جاده‌ای است و مقرش در ژنو است، پیش رفت. سطح سوم کار که به عنوان چتری روی کل این عملیات قرار دارد و هدف غایی تمام این اتفاقات به شمار می‌رود، ایجاد، به کارگیری و بهره‌برداری از هوش تجاری است؛ یعنی تمام این اقدامات را از لحظه اول طوری پیش بردیم که به هوش تجاری برسیم تا از همان لحظه‌ای که داده‌ها در کوچک‌ترین تا بزرگ‌ترین گمرکات در سامانه اخذ می‌شود، در تی‌پی‌اس‌آی و ام‌آی‌اس‌آی به ثبت رسد و همان‌طوری که سطوح اطلاعاتی بالا می‌رود، نگاه ما این بود که بتوانیم هوش تجاری را راه‌اندازی کرده و در قالب آن، عملیات گمرکی و فرآیندها را مدیریت کنیم. پس کار را در این سه سطح شروع کردیم، اما در سطح سوم، کار زیاد داریم؛ اگرچه تا همین‌جا هم، کار خوب پیش رفته است.
با این مدرن‌سازی و این سطح تدارک، چقدر از مشکلاتی که تجار به شما اطلاع می‌دهند، به موقع رفع و رجوع می‌شود؟
در این دو سال این اتفاق رخ داده است؛ اما همگام‌سازی اجرا و اصلاح نیز به صورت همزمان پیش می‌رود و بهبود مستمر صورت می‌گیرد و در عین حال که سامانه را توسعه می‌دهیم، مشکلات احتمالی و مسائل قابل بهبود را احصا می‌کنیم. برای این کار روزهای اول اجرای کار، حتی تا روزی 700 تا 800 مشکل را خودمان در گمرک پیدا می‌کردیم؛ بدون اینکه فردی این مشکلات را گوشزد کند. حتی در برخی از موارد، به دلیل اینکه سیستم زیر بار بود، تجار و بازرگانان متوجه رفع مشکلات نمی‌شدند. در عین حال هم یک واحد نیز مطابق با استانداردهای روز دنیا برای بخش فناوری اطلاعات پیش‌بینی‌شده و تمام گمرکات، ارباب‌رجوع‌ها و ذی‌نفعان در حوزه سامانه تجاری، سامانه جامع گمرکی و پنجره واحد تجاری می‌توانستند از طریق آن، اگر به موردی برمی‌خورند اطلاع دهند. سیستم ما 24 در 7 بوده یعنی 24 ساعت به صورت هفت روز هفته و بدون تعطیلی، آماده به کار است و تجار می‌توانستند با آن تماس بگیرند و اگر موردی به ثبت می‌رسید، به فرد اطلاع‌دهنده یک کد پیگیری داده و
بلافاصله مشکل حل می‌شد و او نیز از طریق سامانه‌ها متوجه می‌شد که مشکل حل شده است؛ حتی از طریق موبایل و اس‌ام‌اس نیز مطلع می‌شدند که درخواست آنها پیگیری شده است. تمام این بحث‌ها را به عنوان قلب تپنده روش توسعه چابک، در دستور کار قرار دادیم.
به صورت مشخص هم‌اکنون چند درصد از گمرکات به این سیستم مجهز شده‌اند؟
به طور متوسط می‌توان گفت بیش از 97 درصد گمرکات ما، کاملاً مکانیزه شده و چند گمرک محدود هم که این کار را انجام نداده‌اند، به خاطر موقعیت‌های خاص و نبود هیچ نوع زیرساخت ارتباطی و اطلاعاتی حتی در کوچک‌ترین سطح است؛ در چنین مواردی، گمرک جمهوری اسلامی ایران خود وارد عمل شده و زیرساخت‌ها را ایجاد کرده که به همین دلیل، کار اندکی عقب‌مانده است؛ اما بعید می‌دانم بیشتر از دو تا سه هفته دیگر، مشکلی در این رابطه هم باقی بماند و تمام زیرساخت‌ها تکمیل خواهد شد.
به هر حال در ارزشیابی که سازمان‌های بین‌المللی از فضای کسب و کار در عرصه جهانی دارند، موانع کسب و کار موجود در اقتصاد ایران، کار را سخت کرده و به دست آوردن این رتبه‌ها را به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد و با چالش مواجه می‌کند. راه‌اندازی این سیستم جامع در گمرکات به عنوان دروازه‌های تجارت خارجی ایران با دنیا، چقدر می‌تواند در بهبود رتبه کسب و کار ایران در عرصه بین‌المللی موثر باشد؟
رتبه‌بندی کشورها بر اساس شاخص‌های مختلف و البته خیلی مشخص و استانداردی صورت می‌گیرد که سازمان‌های بین‌المللی از جمله بانک جهانی آنها را تعریف می‌کنند و بر اساس آن، کشورها رتبه‌بندی می‌شوند. برخی از این شاخص‌ها واضح است و شامل مواردی همچون زمان انجام کار، زمان ترخیص کالا و زمان طی‌شده برای فرآیند صادرات یا واردات در کشورها می‌شود، گاهی هم شاخص‌هایی همچون اسناد گمرکی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و تعداد این اسناد و میزان الکترونیکی شدن آنها، روی ارزشیابی موثر هستند. همه اینها جزو شاخص‌هایی است که در رتبه فضای کسب و کار ایران، لحاظ می‌شود و گمرکات را در بحث آن، طبقه‌بندی می‌کنند. قبل از راه‌اندازی این سامانه، رتبه
ایران در فضای کسب و کار جهانی، 126 بود که این رتبه، حتی بدتر از کشورهایی مثل افغانستان و بورکینافاسو بود؛ اما بعد از راه‌اندازی این سامانه، اتفاقاتی در واردات رخ داده است که اگر بخواهیم مثال بزنیم، مدت زمان متوسط ترخیص کالا در واردات از 26 روز به سه روز رسیده است و 23 روز کاهش را نشان می‌دهد. در رویه صادرات نیز همین کاهش به چشم می‌خورد، به این معنا که رویه صادرات از هفت روز به یک روز کاهش یافته است و بنابراین اگر کاهش همین زمان‌ها را که خود شاخص مهمی در ارزیابی رتبه فضای کسب و کار ایران به شمار می‌رود لحاظ کنند، به طور قطع رتبه ایران بهبود می‌یابد. در عین حال باید توجه داشت که با کاهش مدت زمان رویه‌های صادرات و واردات، هزینه‌های مترتب بر امر تجارت خارجی که آن هم جزو شاخص‌هاست، کاهش می‌یابد.
برآوردی از میزان این کاهش هزینه دارید؟
طبق نظر بانک جهانی، هزینه هر یک روز ماندگاری کالا و ترخیص نشدن آن در گمرکات هر کشور، معادل یک درصد حقوق و عوارض گمرکی است و وقتی 26 روز به سه روز رسیده، 23 روز کاهش معادل 23 درصد تقلیل هزینه‌ها با توجه به محاسبات بانک جهانی است. یک ضرب و تقسیم ساده نشان می‌دهد که در زنجیره تامین تجارت خارجی، کاهش هزینه داشته‌ایم؛ بنابراین با شاخص‌هایی که سازمان‌های بین‌المللی اعلام کرده‌اند و بر اساس آن، کشورها را رتبه‌بندی می‌کنند از یک‌سو و با توجه به اتفاقاتی که رخ داده است از سوی دیگر، پیش‌بینی که گمرک دارد و محاسباتی که صورت داده است، حکایت از رسیدن رتبه ایران به 62 تا 65 است.
این تغییرات به بانک جهانی اعلام شده است؟
بله، طی نامه‌ای از طریق وزارت امور اقتصادی و دارایی و گمرک، به بانک جهانی اعلام شده و پیگیری‌هایی در حال انجام است که بتوان با اعلام این شاخص‌ها به بانک جهانی، موارد بهبودیافته همچون زمان و هزینه اعلام شود. یک زمانی، به سند واردات یک کالا بیش از 100 صفحه برگه، لاک و مهر می‌شد که اکنون همه اینها از بین رفته و هیچ پروانه کاغذی گمرکی دیگر وجود ندارد و بیشتر اسناد، الکترونیکی است؛ یعنی اسناد یا به صورت داده الکترونیکی است یا در مواردی مثل اسناد خارجی، پروفرما و گواهی مبدأ، اسکن می‌شود و در سیستم قرار می‌گیرد. تعداد سندهای استاندارد اعلام و در سیستم لحاظ شده است. در واردات، حدود پنج تا شش سند پیوست داریم و این حداقل است؛ یعنی بیش از این طبق قانون، اجازه کاهش نداریم. در صادرات هم سه سند داریم؛ بنابراین رتبه ما طبق محاسبات به 62 تا 65 در ارزشیابی جدید بانک جهانی خواهد رسید که با پیگیری و صحبت‌ها از طریق وزارت امور اقتصادی و دارایی، امیدواریم به رتبه واقعی خود برسیم؛ هر چند که امسال نیز طبق اعلام بانک جهانی، این رتبه بهبود یافته است.
اشاره کردید به هزینه‌های کاهش واردات، از سوی دیگر کم‌اظهاری و بیش‌اظهاری هم در گمرکات بسیار به چشم می‌خورد. آیا این سامانه می‌تواند کمکی به کاهش این روند حاکم کند و ارزش‌های واقعی روی کالاهای تجاری ایران اعمال شود؟
از مهم‌ترین بحث‌ها در رویه‌های گمرکی و به تبع آن مکانیزاسیون فرآیندهای گمرکی، ارزش کالاست که در دنیا نیز جزو مهم‌ترین مباحث به شمار می‌رود که برای بیش‌اظهاری و کم‌اظهاری، این سامانه تدابیری را اندیشیده است. یک تدبیر این است که ارزش‌های گمرکی باید به طور مشخص اعلام شود که این کار صورت گرفته و هر شخصی که واردات انجام می‌دهد، این ارزش‌ها را در اختیار دارد و می‌تواند بر اساس آن، از ارزش مورد پذیرش گمرک خبر داشته باشد و کالای خود را اظهار کند. در گذشته این طور بود که فرد واردکننده ارزش کالا را خود و در مواردی بدون اطلاع از ارزش‌های اعلام‌شده رسمی گمرکی، اعلام می‌کرد و ما مچ او را می‌گرفتیم که کالای خود را کم‌اظهار کرده است. یا در مواردی صادرکنندگان بیش‌اظهاری می‌کردند تا جوایز صادراتی بگیرند. بر این اساس تمام ارزش‌هایی را که مدنظر گمرک بوده و در بانک‌های اطلاعاتی و سامانه‌های
گمرکات موجود است در اطلاع و دید مردم قرار داده و گفته‌ایم که اگر واردکننده می‌خواهد کالای ایکس را بیاورد، گمرک این ارزش را قبول دارد، این اطلاعات روی سایت گمرک قرار گرفته و محرمانه هم نیست تا رانت اطلاعاتی وجود نداشته باشد؛ پس همه می‌توانند این اطلاعات را مشاهده کرده و بررسی کنند و بر اساس آن، ارزش کالای خود را اظهار کنند. در این میان اگر واردکننده یا صادرکننده‌ای این ارزش‌ها را قبول ندارد، باید دلایل متقن و کافی و اسناد مشخصی را ارائه دهد و از ارزش‌گذاری خود، دفاع کند. اما به طور کلی گمرکات در این زمینه اطلاع‌رسانی شفاف و واضح صورت داده‌اند و بسیاری از مشکلات موجود در این زمینه نیز حل شده است. اکنون دیگر طرف قبل از اظهار می‌داند آیا گمرک، این ارزش را می‌پذیرد و او هم باید بر اساس ارزش تعیین‌شده کالای خود را اظهار کند، مگر اینکه دلایل کاملاً وافی و کافی داشته باشد. در سیستم نیز بخشی تحت عنوان شناسه مشخصه کالا راه‌اندازی شده که یک‌ترم خیلی مدرن و پیچیده بین‌المللی برای این است که کالاها را بتوانیم ارزش‌گذاری کنیم. در واقع برای این کار، باید به قلم کالا برسیم. فرض کنید کالایی داریم که تعرفه‌اش 8807 ایکس تا
هشت رقم است که این تعرفه خودرو است ولی اینکه چه خودرویی باشد، از چه مدلی و با چه ارزشی، متفاوت است. در حالی که همه اینها در چارچوب این تعرفه قرار می‌گیرد. برخی کشورها مثل ایران، تعرفه را شکسته و حتی خودروهای با حجم موتور کمتر از 2500 سی‌سی را از حجم موتور بالاتر جدا کرده است؛ یا در مورد گوشی تلفن همراه، همه مدل‌های موبایل ارزش‌های متفاوتی دارند.
برای حل این مشکل، سامانه چه کاری انجام داده است؟
یک راه این است که کشورها، تعرفه‌های خود را تا 12 رقم بشمارند که این روش، در دنیا طرفدار ندارد؛ البته خوب است ولی نگاه ارزشی به آن نیست و کمک به حل معضل ارزش نمی‌کند؛ ضمن اینکه یکسری موارد دیگر پشت آن است که کار را پیچیده و زمان‌بر می‌کند. یک راه دیگر این است که از کد مشخصه تعرفه استفاده کنیم که کد شناسه کالاست و برای هر تعرفه، صرف‌نظر از اینکه تعرفه آن به چند کاراکتر شکسته شده است، بر اساس نگاه ارزشی جلو هر تعرفه، یک عدد چهار رقمی اضافه می‌کند. مثلاً فرض کنید جلو تعرفه موبایل، چهار رقم اضافه می‌شود و این چهار رقم را بر اساس برند، کشور سازنده و مدل و مسائل این‌چنینی می‌شمارند، پس 9999 نوع برند و مدل و با در نظر گرفتن کشور سازنده و... از یک تعرفه می‌توان شمرد و ارزش‌گذاری کرد. این کار سنگین است و اثر خوبی دارد و تاکنون برای لوازم‌خانگی، موبایل و خودرو اجرا شده است؛ در عین حال، دفاتر ارزش ما نیز کالاهای دیگری را که نیاز دارد تعرفه آن بشکند، احصا می‌کنند و در سیستم می‌نشانند. اتفاقی که می‌افتد آن است که علاوه بر اینکه برای چند مدل کالا
ارزش‌گذاری صورت گرفته، سیستم با هوشی که دارد و با توجه به چارچوب‌هایی که برای آن تعریف شده، خودش در زمان اظهار از طریق بانک اطلاعاتی درون سیستم، متوجه می‌شود که ارزش اظهارشده از سوی واردکننده، تا چه حد درون دامنه مورد قبول ارزش‌گذاری گمرک است و آیا در تلرانس قابل قبول است یا درون تلرانس می‌شود آن را تعریف کرد. پس اگر قابل قبول نباشد و بیش‌اظهاری یا کم‌اظهاری صورت گرفته باشد، بلافاصله جلویش گرفته می‌شود.
برای سال 1395 که سال خاصی برای تجارت و اقتصاد کشور است، چه برنامه‌ای برای تسهیل فرآیند گمرکی تجارت خارجی ترسیم شده و چه چشم‌اندازی را می‌توان برای این سامانه و گمرکات به لحاظ روان‌سازی امر تجارت در نظر گرفت؟
آنچه می‌تواند مسترپلن گمرکات در حوزه فناوری اطلاعات باشد، انعطاف‌پذیری، روان‌سازی، سهولت، مهندسی مجدد فرآیندها و به تبع آن کنترل کاملاً نامحسوس است. این مواردی است که در چارچوب کلی برنامه راهبردی فناوری اطلاعات گمرک جمهوری اسلامی ایران دیده شده و هدف این است در عین حال که سهولت و تسهیلات را داریم و روان‌سازی تجاری را انجام می‌دهیم، کنترل نیز به صورت کامل و دقیق اما نامحسوس انجام شود. در تمام دنیا نیز بحث این است که با افزایش تمرکز بر کنترل تجاری، روان‌سازی تضعیف می‌شود؛ ولی با فناوری‌های مدرن و اتفاقاتی که در این مدت رخ داده، اعتقاد داریم می‌توان در عین روان‌سازی، کنترل را نیز به دقت اجرا کرد. کنترلی که در نگاه عادی، تجار ما با سیستم کار می‌کنند و هیچ کنترلی را در شرایط عادی نمی‌بینند و فکر می‌کنند همه بخش‌های این سامانه، تسهیلات است؛ ولی چون کنترل به صورت الکترونیکی و کاملاً
نامحسوس صورت می‌گیرد، میزان کنترل ما نه‌تنها کاهش نیافته؛ بلکه به صورت اثربخش‌تر در حال شکل‌گیری است. اکنون تجار از طریق بستر اینترنت، در هر نقطه دنیا و در هر زمانی، با گمرک به صورت لحظه‌ای در ارتباط هستند و هدفگذاری آی‌سی‌تی ما برای مدت زمانی که پیش رو داریم، البته حرکت به سمت گمرک موبایل بیس است. اگر بخواهیم روندی را که سیستم‌ها طی کرده‌اند، طبقه‌بندی کنیم، باید بگوییم در فاز اول، گمرکات دیتابیس شده و به سمت مکانیزاسیون حرکت کرده‌اند؛ در فاز دوم به سمت آی‌تی‌بیس شدن رفته‌ایم و کم‌کم در جهت استقرار سامانه جامع گمرکی و وب‌بیس شدن، گام‌هایی برداشته شده است. اکنون شروع به سمت حرکت به سوی گمرک موبایل‌بیس شده که سیستم‌های گمرکی روی موبایل قابل خدمات‌رسانی باشد. این موضوع اکنون در دنیا مطرح است و جزو پیچیده‌ترین سیستم‌ها به شمار می‌رود که در این رابطه گمرک جمهوری اسلامی ایران، جزو سازمان‌های پیشرو جهانی است.
دیدگاه تان را بنویسید