نوین‌سازی سنت

علی بعیدی‌مفردنیا /مدیرکل دفتر فناوری اطلاعات و ارتباطات گمرک جمهوری اسلامی ایران

دو سالی هست که گمرک جمهوری اسلامی ایران، نوین‌سازی گمرکات و استقرار سامانه‌های هوشمند را به‌طور جدی در دستور کار خود قرار داده است. اکنون قرار است که سیستم‌هایی در گمرکات استقرار یابند که هوش تجاری را در مفهوم واقعی خود، پیاده‌سازی کنند. مروری بر تاریخچه نوین‌سازی گمرک در ایران نشان می‌دهد از سال 1375 گمرک شروع به مکانیزه‌سازی سیستم سنتی و دستی خود کرده است.
در آن زمان از سامانه‌ای تحت عنوان آسیکودا از واحدی به نام آنکتاد در سازمان ملل متحد و با حمایت مالی سازمان یو‌ان‌دی‌پی، نرم‌افزاری خریداری شد که بتواند اقدامات ابتدایی برای نوین‌سازی گمرکات کشور را در آن دوره انجام دهد. بر این اساس، تقریباً بعد از حدود دو سال کار روی کاستومایز کردن سیستم و لحاظ کردن ملاحظات کشور و نیز تغییر زبان این نرم‌افزار به زبان فارسی، گمرک جمهوری اسلامی ایران توانست تنها در یک گمرک آن هم در فرودگاه مهرآباد تهران، این نرم‌افزار را برای بخش صادرات راه‌اندازی کند.
متعاقب آن بعد از توفیق در استقرار این نرم‌افزار به صورت پایلوت، اقدامات برای گسترش این سامانه در 75 نقطه گمرکی و در رویه صادرات و واردات، آغاز و این سیستم در گمرکات مذکور، راه‌اندازی شد. در عین حال با توجه به اینکه سیستم آسیکودا، یک سیستم قدیمی بوده و به نوعی عمر مفید خود را طی کرده بود، مقرر شد نرم‌افزار جدید سازمان ملل که آنکتاد از آن، تحت عنوان آسیکودای جهانی یا «آسیکودا ورد» نام می‌برد، در گمرکات نصب شود.
بر این اساس ایران تقریباً دومین کشور در دنیا بود که قرارداد راه‌اندازی و پیاده‌سازی این نرم‌افزار را منعقد کرد. اما به دلیل اینکه ایران در رویه ترانزیت، کار جدی تا آن زمان انجام نداده و در سیستم قبلی آسیکودا نیز این موضوع مورد توجه واقع نشده بود، استارت اجرا و پیاده‌سازی نرم‌افزار جدید، تنها در 10 گمرک ترانزیتی، زده شد. اما پس از مدتی، اتفاقاتی در گمرکات رخ داد که در عمل، فناوری اطلاعات تا مدت‌ها در برنامه‌های اصلی گمرک جمهوری اسلامی ایران قرار نداشت.
بعد از این دوره، مجدد سیستم آسیکودای بین‌المللی در گمرکات مهجور ماند و کار متوقف شد. اما بعد از مدتی که مجدد استفاده از این نرم‌افزار رونق گرفت، کار مجدد روی این نرم‌افزار خیلی پیش نرفت؛ چرا که «آسیکودا ورد» مسائل خاص خود را داشت و کیفیت قابل ملاحظه‌ای را به لحاظ بسترهای اجرا می‌طلبید؛ در حالی که سامانه قبلی یا همان آسیکودا، در زمان خود بهتر از «آسیکودا ورد» عمل می‌کرد و به پهنای باند و زیرساخت‌های مخابراتی بیشتری نیاز داشت. این امر باعث شد نتوانیم کار را پیش ببریم. بعد از این عدم توفیق در اجرای نرم‌افزار جدید آسیکودا، اجرای برنامه‌ای در گمرک تحت عنوان «طرح جامع گمرک نوین» زیر نظر رئیس کل وقت گمرک جمهوری اسلامی ایران در دولت گذشته آغاز شد.
نظر رئیس وقت گمرک این بود که آسیکودا، آسیکودا ورد و سیستم‌های این‌چنینی، سیستم‌های دوره گذار هستند و باید به سمتی حرکت کنیم که خود، وضع موجود و چالش‌ها را شناسایی کرده و وضع مطلوب را ترسیم کنیم، ضمن اینکه در این فرآیند به تحلیل پیدایش مشکلات و شکاف‌های ایجاد‌شده بپردازیم و در نهایت نقشه راهی برای گمرکات تدوین کنیم که در عمل، طرح جامع گمرک نوین را رقم زد. بر این اساس مقرر شد گمرک نوین را در چهار سطح فناوری، مدیریت، منابع انسانی و فرآیندها پیاده‌سازی کنیم. فاز اول اجرای نوین‌سازی گمرکات، دو سال به طول انجامید تا مکتوباتی تحت عنوان طراحی مفهومی تدوین و از دل آن نقشه راه نوین‌سازی گمرکات استخراج شود.
خروجی که از این نقشه راه استخراج شد، این بود که هفت سال زمان نیاز است که 50 پروژه، اجرایی شده و در عین حال، کار اجرای آنها با هزینه‌های بالایی انجام شود تا در نهایت بتوان گمرک را از وضع موجود به وضع مطلوب برد.
این فرآیند تا زمانی به طول انجامید که دولت یازدهم روی کار آمد و رئیس جدید گمرک جمهوری اسلامی ایران، بر این باور بود که چالش‌های موجود در گمرک، باید به صورت فورس ماژور حل شود و نمی‌توان رفع همه این چالش‌ها و مشکلات را به هفت سال دیگر حواله کرد؛ چراکه مشخص نیست آن زمان، باز هم چالش‌های گمرکات کشور همین موارد احصا‌شده باشد یا تغییراتی خواهد داشت.
در نهایت هم برنامه‌ای اجرا شود که هیچ‌گاه مشکلات گمرکی کشور را حل نکند. بنابراین هدف بر این قرار گرفت تا برای نوین‌سازی گمرکات کشور، به روشی برگردیم که در کل دنیا مرسوم است و آن، چابک‌سازی و پیاده‌سازی نرم‌افزارهایی است که منجر به شکوفایی گمرکات می‌شود؛ به این مفهوم که به جای اینکه به روش آبشاری، ابتدا طراحی مفهومی و منطقی را اجرا و پیاده‌سازی کنیم و در حین پیاده‌سازی، اجرای آن را ارزیابی کنیم، تصمیم بر این شد که بسیار سریع و در حالتی که چارچوب خاص خود را دارد، نیازهای روز گمرکی کشور احصا شده و برنامه شروع به کار کند؛ به نحوی که در حین اجرای برنامه، بلافاصله اصلاحات صورت گیرد و نیازهای جدید هم احصا شود؛ بنابراین با طرحی که در گمرکات برای نوین‌سازی در دولت یازدهم پیش‌بینی شد؛ ضمن اجرا، سیستم به صورت مداوم توسعه می‌یابد و در اولین زمان ممکن هم، سیستم شروع به کار می‌کند و بلافاصله در حوزه اجرا، اصلاحات روی آن صورت می‌گیرد.
آنچه اجرای این سیستم را نسبت به نمونه‌های قبلی، شاخص می‌کند این است که رفع نیازهای سیستم و مشکلات، به‌روز احصا می‌شود و این، امری مهم است.
همه این اقدامات خوب است ولی باید به این نکته توجه کرد که پیچیدگی‌های خاص خود را هم دارد. در دنیا نیز این روش مرسوم است و در تولید و توسعه نرم‌افزارهای مهم دنیا، این روش مدنظر قرار می‌گیرد و در حین کار، اصلاحات انجام می‌شود؛ چراکه با توجه به تغییرات سریع، روش‌های قدیمی دیگر روش‌هایی نیستند که زمان‌بر باشد.
یعنی اگر بنا باشد مطالعه تا زمانی ادامه یابد که به نتیجه تئوریک برای رفع مشکل برسیم، تغییرات دیگری به سرعت در سیستم‌های بین‌المللی دنیا صورت گرفته و همین تغییرات باز هم ما را با مشکلات جدید مواجه می‌کند. بنابراین روش جدید این است که اجرای نرم‌افزاری آغاز شده و در حین کار، اصلاحات انجام شود.
بر همین اساس، همین شیوه اجرای برنامه را در توسعه نرم‌افزار و حتی مهندسی مجدد فرآیندها در دستور کار قرار دادیم و خروجی این شد که در حدود کمتر از دو سال، اکنون ما به نقطه‌ای رسیده‌ایم که در حال حاضر، 150 نقطه گمرکی کشور در تمام رویه‌ها و نه‌تنها قسمت‌هایی که آسیکودا را پوشش می‌داد که فقط بخش سالن بود، بلکه از زمان اظهار تا پروانه نوین‌سازی شده‌اند. شاید اگر بخواهیم از فعالیت گمرکی بگوییم، آسیکودا تنها حدود 20 تا 25 درصد فرآیندهای گمرکی را تحت پوشش قرار می‌داد، اما سیستم نوین، از زمان مانیفست و اطلاعات اظهاری، انبارها، خروج کالا و بازبینی تا درب خروج، باسکول و تمام استپ‌هایی را که کالا برای ترخیص و خروج کالا نیاز دارد دیده است.
شاید بهتر باشد مروری هم بر تعداد سامانه‌های مستقر در گمرک پیش از استقرار سیستم نوین داشته باشیم. سامانه‌هایی که تا پیش از این در گمرک اجرایی می‌شد، حدود 26 سامانه جزیره‌ای بود که اگر عمر مفید هر یک از آنها پنج سال بود، 15 تا 17 سال از عمرشان می‌گذشت؛ ضمن اینکه سامانه‌هایی بودند که بیشتر آنها تحت سیستم عامل داس کار می‌کردند و سروری و قدیمی بودند؛ پس به‌تبع همین وضعیت، پوشش 20 تا 25 درصد از فرآیندها را آن هم به صورت ناقص، انجام می‌دادند که به هیچ عنوان، با شرایط فعلی تجارت خارجی کشور و محیطی که گمرکات، امروز در دنیا دارند، همخوانی نداشت.
به عبارت دیگر، این سیستم‌ها با توجه به توسعه سازمان جهانی گمرک و نگاهی که به چارچوب عملکردی گمرکات، امروز در دنیا وجود دارد، اصلاً تناسب نداشت و حتماً باید اقدامی صورت می‌گرفت که نوین‌سازی شوند. اکنون این امکان رخ داده است.