رشد آهنگ کوخ‌نشینی

«عباس آخوندی» وزیر راه و شهرسازی در یکی از سخنرانی‌های اخیر خود از جمعیت 18 میلیون‌نفری حاشیه‌نشینان در ایران پرده برداشته است. آخوندی در نشستی که به منظور بررسی مشکلات سکونتگاه‌های غیررسمی استان فارس برگزار شده بود به این آمار اشاره کرد. او در کسوت رئیس ستاد ملی بازآفرینی شهری گفته است: «نزدیک به ۱۸ میلیون نفر از ۵۵ میلیون نفر جمعیت شهری در حاشیه‌های شهرها زندگی می‌کنند که این تعداد، نزدیک به یک‌سوم شهرنشینان کشور را تشکیل می‌دهند.» وزیر راه و شهرسازی البته در ادامه سخنانش تعریف متفاوتی از حاشیه‌نشینی ارائه می‌کند. برابر تعریف او، ممکن است، ساکنان مناطق مرکزی شهرها که از نظر فیزیکی حاشیه‌نشین نیستند هم از نظر روانی احساس حاشیه‌نشینان را داشته باشند. آخوندی توضیح می‌دهد که هر دو گروه، یعنی چه آنها که به واقع حاشیه‌نشین هستند و چه آنها که «احساس» حاشیه‌نشینی دارند، خود را شهروند درجه دوم می‌پندارند. اما در شرایطی که بخش اعظمی از این جمعیت 18 میلیون‌نفری فاقد امکانات اولیه نظیر اشتراک در شبکه آب و برق هستند، چگونه می‌توانند، خود را در سطح شهروندان درجه اول ببینند؟ البته این پرسش کماکان مطرح است که دولت در مواجهه با معضل حاشیه‌نشینی باید چه سیاستی در پیش بگیرد؟ آیا سیاستگذار باید آنها را به رسمیت بشناسد و به نیازهای آنها پاسخ دهد؟ اما شاید بهتر باشد پیش از پرداختن به این چالش‌های ثانویه، این پرسش مورد اشاره قرار گیرد که دولت چگونه می‌تواند از افزایش حاشیه‌نشینی در ایران جلوگیری کند؟ یافتن نسخه‌ای برای جلوگیری از مهاجرت بیشتر مردم به حاشیه شهرهای بزرگ و کلانشهرها، از آن جهت حائز اهمیت به نظر می‌رسد که شواهد موجود نسبت به شکل‌گیری موج‌های بزرگ‌تری از مهاجرت گواهی می‌دهد. همان‌گونه که مقایسه آمارها نیز از رشد شتابناک حاشیه‌نشینی و استقرار در سکونتگاه‌های غیررسمی حکایت می‌کند. بر اساس یافته‌های پژوهشی که مربوط به سال 1390 بوده و از سوی وزارت راه و شهرسازی ارائه شده است، در سال‌های منتهی به سال 1390 نسبت افراد ساکن در سکونتگاه‌های غیررسمی، 25 درصد جمعیت شهرهای بزرگ و کلانشهرهای کشور شامل تهران، مشهد، اهواز، تبریز، شیراز، کرمانشاه، زاهدان، بندرعباس، همدان و سنندج بوده است. بر اساس این گزارش تراکم جمعیت مناطق غیررسمی (حاشیه‌نشین) به طور متوسط حدود 150 نفر در هکتار است که نسبت به متوسط تراکم شهری نزدیک به دو برابر است. با تعمیم این یافته‌ها به کل جمعیت شهری کشور برآورد می‌شود که حدود هشت میلیون و 600 هزار نفر در کل شهرهای کشور در سال 1390 در سکونتگاه‌های غیررسمی زندگی می‌کرده‌اند و این بدان معناست که به نسبت کل جمعیت کشور از هر هشت نفر، یک نفر در این سکونتگاه‌ها روزگار خود را سپری می‌کند. مقایسه این آمارها چنانچه واقعی باشند، نشان می‌دهد که جمعیت حاشیه‌نشین در طول چهار سال گذشته تقریباً دو برابر شده است. اکنون نیز تردیدی باقی نمانده است که با تشدید خشکسالی و کمبود آب در مناطق جنوبی و مرکزی ایران، این روند رشد بیشتری را تجربه کند. ضمن آنکه به زعم کارشناسان، افزون بر مشکلات زیست‌محیطی که به تشدید روند مهاجرت دامن زده است، برخی سیاست‌های اقتصادی نظیر توزیع نقدی یارانه‌ها و طرح مسکن مهر که به افزایش تورم و بیکاری در سال‌های اخیر منجر شد، در حاشیه‌نشین شدن نزدیک به یک‌سوم مردم ایران بی‌تاثیر نبوده است.