از گندم تا رادار

در گردهمایی بزرگ تجار و بازرگانان ایرانی و روس که اواسط شهریورماه در اتاق بازرگانی ایران برگزار شد، حرف از رساندن مبادلات دو کشور به 15 میلیارد دلار مطرح شده است؛ معنای این حرف این است که تجارت دو کشور باید به 15 برابر میزان کنونی برسد.
آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد در سال 1392 مجموع تجارت ایران و روسیه کمی بیش از یک میلیارد دلار بوده است؛ 6/316میلیون دلار صادرات ایران به روسیه و 4/758 میلیون دلار صادرات روسیه به ایران. مشاهده می‌شود که تراز تجاری دو کشور در سال گذشته 8/441 میلیون دلار به سود روسیه بوده است. از نظر صادرات، روسیه در سال 92 سیزدهمین شریک تجاری بزرگ ایران بوده و از نظر واردات، این کشور در رتبه یازدهم بزرگ‌ترین شرکای تجاری ایران قرار داشته است.
در پنج‌ماهه نخست امسال هم مجموع مبادلات تجاری ایران و روسیه به 2/410 میلیون دلار رسید که 4/124 میلیون دلار آن سهم صادرکنندگان ایرانی و 7/285 میلیون دلار سهم صادرکنندگان روس بود. در این مدت هم‌تراز تجاری دو کشور 3/161 میلیون دلار به سود روسیه محاسبه شد.

روند تجارت دو کشور در دهه‌های 80 و 90
مقایسه آمار تجارت دو کشور در سال‌های اخیر نشان می‌دهد طی دوره 1380 تا 1392، تراز بازرگانی ایران و روسیه همواره به سود همسایه شمالی سنگینی می‌کرده است. با این حال، میزان این تراز در سال‌های مختلف بسیار متفاوت بوده است. به عنوان مثال در حالی که در سال 1390، تراز منفی تجارت ایران با روسیه 410 میلیون دلار بود، تنها یک سال بعد - در سال 1391 که دوره اوج واردات ایران از روسیه است- تراز تجاری بیش از یک میلیارد و 200 میلیون دلار به سود روسیه شد.
با بررسی آمارهای تجارت خارجی ایران طی سال‌های دهه 80 و 90 می‌توان دریافت که صادرات ایران به روسیه تا سال 1391 (زمان اعمال تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران)، هرچند با نوساناتی همراه بود، اما در مجموع روندی رو به رشد داشت. بدین ترتیب که از ارقامی کمتر از 60 میلیون دلار در سال 1380 به نزدیک 500 میلیون دلار در سال 1391 رسید. اما پس از اعمال تحریم‌های شدید علیه تجارت خارجی ایران در اواخر این سال، صادرات ایران به روسیه در سال 1392 به شدت کاهش یافت و به 316 میلیون دلار رسید (نمودار شماره یک را ببینید).
روند نسبتاً ثابت رشد صادرات، در واردات تکرار نشد و واردات ایران از روسیه در 13 سال مورد بررسی نوسان‌های بیشتری را تجربه کرد. در حالی که طی سال 1385 واردات ایران از روسیه در حدود 700 میلیون دلار بود، تنها دو سال بعد، ارزش این واردات دو برابر شد و از یک میلیارد و 400 میلیون دلار هم فراتر رفت. بیشترین واردات ایران از روسیه اما در سال 1391 اتفاق افتاد که رقم یک میلیارد و 768 میلیون دلاری به ثبت رسید. بلافاصله پس از اعمال تحریم‌های بین‌المللی، واردات ایران از روسیه هم همانند صادرات به شدت نزول کرد و به 758 میلیون دلار رسید؛ رقمی بسیار کمتر از سال آغازین این دوره 13‌ساله. (در سال 1380 واردات ایران از روسیه 913 میلیون دلار بود.)
تغییرات تراز تجاری ایران و روسیه در این دوره نیز تقریباً منطبق بر تغییرات واردات بوده است. به این معنا که هرگاه واردات ایران از همسایه شمالی زیاد شده، تراز منفی تجاری دو کشور نیز بزرگ‌تر شده است و بالعکس (نمودار شماره 2 را ببینید). جزییات ارزش تجارت خارجی دو کشور در سال‌های دهه 80 و 90 در جدول شماره یک آمده است.

این اواخر چه تجارت می‌کنیم؟
هم در سال 1392 و هم در پنج‌ماهه نخست امسال، عمده‌ترین اقلام صادراتی ایران به روسیه شامل مواد خوراکی (به ویژه محصولات زراعی و ترکیبات آنها)، مصالح ساختمانی و محصولات پتروشیمیایی بوده است. واردات عمده ایران از این کشور اما در این دو دوره تا حدودی با هم متفاوت بود. در هر دو دوره البته کالاهای اساسی (غلات و روغن‌های خوراکی)، انواع محصولات فولادی و همچنین محصولات چوبی در میان واردات عمده ایران از روسیه وجود داشت، اما در سال 1392، نام «دستگاه‌های رادار» و همچنین «کاغذ روزنامه به شکل رول یا ورق» هم در میان 10 کالای عمده وارداتی به چشم می‌خورد.

کالاهای مهم فهرست واردات
در سال 1392، عمده‌ترین کالای وارداتی ایران از روسیه که نزدیک به 20 درصد کل ارزش وارداتی از این کشور را شامل می‌شد، گندم بود. ایران در این سال بیش از 135 میلیون دلار گندم از روسیه وارد کرد.
انواعی از چوب دومین قلم عمده وارداتی ایران از روسیه بود که با بیش از 116 میلیون دلار واردات، 17 درصد از ارزش وارداتی یادشده را شامل می‌شد و سومین قلم عمده را هم ورق‌های فولادی با 69 میلیون دلار و سهم 10‌درصدی از ارزش واردات ایران از روسیه تشکیل داد.
در پنج‌ماهه نخست امسال، فهرست اقلام عمده وارداتی ایران تا حدودی تغییر کرد. هرچند گندم با بیش از 46 میلیون دلار واردات و سهم 17‌درصدی از کل ارزش همچنان در صدر فهرست قرار داشت، رتبه دوم به ذرت دامی اختصاص یافت که با 44 میلیون دلار، 16 درصد کل واردات ایران در این مدت را تشکیل می‌داد و انواع چوب با واردات 40 میلیون‌دلاری و سهم 14‌درصدی در جایگاه سوم قرار داشت. جزییات اقلام عمده واردات ایران از روسیه در پنج‌ماهه نخست سال در جدول شماره 2 قابل مشاهده است.



کالاهای مهم فهرست واردات
در سال 1392 عمده‌ترین کالای صادراتی ایران به روسیه سیمان پورتلند بود که با بیش از 44 میلیون دلار ارزش، سهمی 14‌درصدی از کل صادرات ایران به روسیه را تشکیل می‌داد. دو ردیف بعدی این فهرست را محصولات خوراکی تشکیل می‌داد: «خیار و خیار ترشی» با نزدیک 36 میلیون دلار و سهم 11‌درصدی از کل صادرات و «انواع پسته خندان» با بیش از 22 میلیون دلار و سهم هفت‌درصدی از مجموع صادرات ایران به روسیه.
در پنج‌ماهه نخست امسال، صدرنشین فهرست اقلام عمده صادراتی همچنان سیمان پورتلند بود: با ارزشی نزدیک به 20 میلیون دلار و سهمی 16‌درصدی از کل صادرات ایران به روسیه. رتبه‌های دوم و سوم اما اگرچه همچنان در اختیار خوراکی‌ها بود، اما اقلام این خوراکی‌ها تغییر کرد: رب گوجه‌فرنگی با ارزشی نزدیک به 10 میلیون دلار و سهم هشت‌درصدی و انواع کلم با ارزش هفت میلیون دلاری و سهم شش‌درصدی از کل صادرات ایران به روسیه. جزییات اقلام عمده صادرات ایران به روسیه در پنج‌ماهه نخست سال در جدول شماره 3 نقل شده است.

تفاوت‌های دوران دو رئیس‌جمهور
روند تجارت خارجی ایران با روسیه در دوران ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد و حسن روحانی چندان تفاوتی با هم نداشته -یا دست‌کم هنوز نداشته- است. در پنج‌ماهه نخست سال گذشته که هنوز دولت دهم بر سر کار بود، مجموع تجارت خارجی ایران و روسیه 3/421 میلیون دلار بود که تنها 1/11 میلیون دلار (معادل 6/2 درصد) بیشتر از زمان مشابه امسال است. از این میزان، 6/285 میلیون دلار سهم صادرات روس‌ها به ایران بوده و 6/135 میلیون دلار سهم صادرات ایرانیان به روسیه. با این حساب، در پنج ماه نخست امسال صادرات ایران به روسیه 8/27 درصد کمتر از مدت مشابه سال قبل بوده و واردات ایران از این کشور 03/0 درصد بیشتر (نمودار شماره 3 را ببینید).