برنامه «پاک» برای مسکن

«من یک رای دارم» گفتمانی تازه بود که برای تغییر نگرش نسبت به انتخابات 92 از سوی دولتمردی قدیمی مطرح شد. گفتمانی که توانست در قالب یک قرارداد اجتماعی، با تغییر اولویت‌های انتخاباتی مردم مطالبات اجتماعی را در صدر قرار دهد و جمعی را متقاعد به شرکت در انتخابات کند. این تغییر در اهداف گفتمان حاصل تغییر نگرش فکری طراح آن در سال‌های دور از سیاست بود. او که اهمیت مطالبات اقتصادی شهروندان جامعه را کم‌رنگ‌تر از دوره‌های پیش نمی‌داند معتقد است این بار باید از موضع جامعه به مردم نگریست نه از موضع دولت و حاکمیت. به گونه‌ای که رفاه شهروندان اولویت اصلی دوره جدید حیات سیاسی کشور قرار گیرد. زاده نجف است. 16 سال است که از دوران وزارتش دور شده است. دوری از سمت‌های اجرایی در این سال‌ها فرصتی برای ورود به دوره دکترا و پژوهش در شهری دورتر از وطن را برای او فراهم کرد. عباس آخوندی، که بیشتر او را به نام وزیر مسکن دولت سازندگی می‌شناسند با آنکه چند سالی دور از وطن زندگی کرده هیچ‌گاه از عرصه سیاسی کشور جدا نبوده و همواره نقشی فعال را در این عرصه بازی کرده است. گرچه خود او بیشتر دوست دارد به عنوان شهروندی فعال شناخته شود تا فعالی سیاسی اما بی‌شک ایده‌پردازی او در دو دوره اخیر عرصه سیاسی کشور بی‌تاثیر نبوده است. تبارشناسی عباس آخوندی را که بخوانیم به علامه عبدالحسین امینی از مراجع فقید نجف می‌رسیم. او نوه دختری علامه عبدالحسین امینی صاحب اثر معروف الغدیر و فرزند آیت‌الله علی احمدآخوندی است. ازدواج او با دختر سید‌هاشم رسولی‌محلاتی سبب شد با علی‌اکبر ناطق‌نوری رئیس پیشین مجلس هم باجناق شود. اما آنچه عباس آخوندی را به یکی از تئوری‌پردازان سیاسی و اقتصادی کشور بدل کرده است تنها تولد و زندگی او در چنین خانواده‌ای نیست. او از اولین اعضای شورای مرکزی جهاد سازندگی با حکم آیت‌‌الله سید‌محمد بهشتی بود. پس از آن در دوران وزارت علی‌اکبر ناطق‌نوری به سمت معاونت سیاسی وزارت کشور رسید. دبیری شورای امنیت کشور، ریاست بنیاد مسکن و قائم‌مقامی در سازمان صدا و سیما سمت‌های او تا پیش از سال 72 بود. البته نباید این نکته را نادیده گرفت که او از موسسان سازمان نظام مهندسی کشور هم بوده است. او که فارغ‌التحصیل رشته راه و ساختمان از دانشکده فنی دانشگاه تهران با مدرک کارشناسی ارشد بود پیش از عزیمت به انگلستان برای ادامه تحصیل در سال 1372 در دولت دوم هاشمی‌رفسنجانی به عنوان پنجمین وزیر مسکن بعد از انقلاب انتخاب شد. در سال‌های وزارت عباس آخوندی، برنامه دولتی ساخت ‌و سازهای مسکونی عمدتاً از طریق مشارکت با انبوه‌سازان از محل زمین‌های دولتی پیش رفت. حال در آستانه ورود کابینه دولت یازدهم به ساختمان پاستور جدی‌ترین گزینه برای کلیدداری وزارت راه و شهرسازی در چهار سال آینده وزیر مسکن دهه 70 است. وزیری که ورودش به وزارت راه و شهرسازی سیاستگذاری و رویکردهای اجرایی را با تغییرات عمده‌ای نسبت به هشت سال گذشته همراه خواهد کرد.

تغییر 180 درجه؟
وزیر مسکن دهه 70 در سیاستگذاری و عملکرد درست در نقطه مقابل دولت نهم و دهم در بخش مسکن قرار دارد چراکه بر‌خلاف وزرای دو دولت گذشته مداخله دولت در بازار را عامل شکست سیاستگذاری‌های بخش مسکن می‌داند. او در بخش مسکن به مدیریت اقتصاد ملی همراه با عدالت اجتماعی معتقد است و این نگاه را دارد که دولت حداکثر می‌تواند به توانمند‌سازی مردم کمک کند و نه آنکه از جانب آنان خانه‌سازی کند!
با چنین دیدگاهی اجرای مسکن مهر به عنوان کلیدی‌ترین طرح مسکن در دولت نهم و دهم که بر اساس مداخله حداکثری دولت طراحی شده است ممکن است در ادامه اجرا با تغییراتی مواجه شود. تغییراتی همچون واگذاری مسوولیت ادامه اجرای پروژه به حکومت محلی یعنی شهرداری‌ها به گونه‌ای که وزارت مسکن فقط در سیاستگذاری‌های کلان بخش مسکن نقش داشته باشد و به جای آنکه از جانب طبقات کم‌درآمد به انتخاب مکان و زمین پروژه‌ها بپردازد؛ طراحی پروژه‌ها شامل معماری واحدها و تعداد طبقات، نوع مصالح و نوع فناوری انتخاب پیمانکاران را بر عهده بگیرد.

بازگشت به برنامه «پاک»
گذشته از عمل به تعهدات قبلی طرح مسکن مهر آخوندی طرحی جایگزین برای مسکن مهر با نام «مسکن پاک» را نیز در ذهن دارد که گمان می‌کند می‌تواند تمام نواقص طرح مسکن مهر را مرتفع کند. برنامه «پاک» اساس شیوه تامین مسکن حمایتی در برنامه دوم توسعه بوده که پس‌انداز مردمی، انبوه‌سازی و کوچک‌سازی را محور قرار می‌دهد. مسکن حمایتی برای دهک‌های متوسط و اندکی زیر آن است که با برنامه «پاک» منابع بانکی برای پرداخت تسهیلات به واسطه پس‌انداز تامین می‌شود و دیگر نیازی به برداشت از صندوق توسعه ملی نخواهد بود، به شکلی که متقاضیان مسکن بین پنج تا 10 سال می‌توانند با سپرده‌گذاری، صاحب‌خانه شوند.

مدل تامین مسکن از نگاه آخوندی
آخوندی برای تامین مسکن اقشار متوسط رو به پایین به نهادینه کردن فرهنگ پس‌انداز معتقد است. او در طراحی مدل اقتصادی تامین مسکن می‌گوید: اگر سیاست‌ها درست طراحی شده باشند به نحوی که با ارزیابی واقعی خانوارها انطباق داشته باشد، آن سیاست‌ها موفق خواهند شد وگرنه شکست خواهند خورد. بنابراین، می‌بایست نحوه تخصیص منابع بانکی و نحوه پس‌انداز طوری با هم تلاقی کنند که همدیگر را حمایت کنند و از مجموعه آنها اطمینانی برای طبقه متوسط ایجاد شود که اگر در یک دوره مثلاً پنج تا 10ساله پس‌انداز کنند می‌توانند حتماً خانه‌دار شوند چون به ازای هر یک ریال پس‌انداز آنها، بانک مثلاً حاضر است هفت ریال تسهیلات قطعی بدهد. بنابراین قدرت خرید خانوار افزایش پیدا می‌کند و می‌تواند در یک بازه زمانی چند ساله به رقمی برسد که اولین مسکن را برای خود تهیه کند. با این مدل هم اقتصاد خانواده و هم اقتصاد کلان سازمان می‌یابد. البته باید توجه داشت که همواره دولت می‌بایست از سیاست دستوری به بانک‌ها احتراز کند.

نه به تعزیرات حکومتی
آخوندی در صورت اخذ رای اعتماد از مجلس بر‌خلاف 16 سال پیش وزیری 56ساله است که با اتکا به سابقه طولانی راضی به تکرار اشتباهات گذشته نیست. درست به همین دلیل اعتقادی به برخورد تعزیراتی در هر دو بخش بازار اجاره و خانه‌های خالی از سکنه ندارد. او اجرای تعزیرات حکومتی در بخش مسکن را راهکاری شکست‌خورده می‌داند که به دلیل رجوع نکردن به سوابق (استفاده از ابزار تعزیرات حکومتی در حوزه مسکن در اوایل دهه 60 رایج بود) چندین بار تجربه شده است. علاوه بر این کاملاً قابل پیش‌بینی است که عباس آخوندی به طرح دیگر دولت نهم و دهم در زمینه واگذاری زمین‌های هزار‌متری به هر خانوار بی‌اعتقاد است. طبق گفته‌های او این طرح نه‌تنها شدنی نیست بلکه کاملاً به لحاظ عملیاتی غیر‌قابل اجراست و آن را در حد یک طرح خام می‌بیند.

شهرسازی در نگاه آخوندی
گذشته از نگاه عباس آخوندی به طرح‌های احتمالی برای اجرا در بخش مسکن او به تنوع طبقات اجتماعی و منظر ساختمان‌ها در یک محدوده مکانی مشخص معتقد است؛ مشکلی که شهرهای جدید با آن دست و پنجه نرم می‌کنند. او نبود تنوع طبقات اجتماعی مختلف در یک محدوده مکانی مشخص را باعث لطمه خوردن به جذابیت آنها و از دست دادن تقاضای موثر طبیعی در آنها می‌داند که سبب می‌شود انگ شهرهای فقیر‌نشین به آنها زده شود و به کانون ناهنجاری‌های اجتماعی تبدیل شود. آخوندی عقیده دارد برای شکل‌گیری یک ساختار اجتماعی سالم و جذاب باید شهرها و شهرک‌های جدید به گونه‌ای ساماندهی شوند که در کنار دهک‌های پایین درآمدی اقشار متوسط رو به بالا نیز برای سکونت در آنها تشویق شوند و با طراحی‌های متفاوت در ساختمان یک محدوده انگیزه مهاجرت به آنها افزایش یابد. جدای از تجربیات آخوندی در بخش مسکن که قابل تردید نیست در صورت ادامه همراهی وزارت مسکن و وزارت راه در کنار هم باید منتظر بود و دید که این وزیر قدیمی چه برنامه‌ای برای وزارت راه که در سال‌های گذشته به کلی به فراموشی سپرده شده بود خواهد داشت؟