تشنه صلح
علت وابستگی ارمنستان به صلح در قفقاز چیست؟
حمله روسیه به اوکراین بسیاری کشورها را بر آن داشته تا در منافع ملی خود بازنگری کنند. ارمنستان هم یکی از این کشورهاست. ارمنستان کشوری دموکراتیک است که چاره‌ای جز اتحاد با حکومت‌های خودکامه قدرتمند برای حفظ خودمختاری خود در مقابل همسایه قدرتمندش ترکیه (که متحد ناتو است) ندارد. به همین دلیل به نظر می‌رسد جنگ در اوکراین، موقعیت مبهم ارمنستان را در قفقاز جنوبی پیچیده‌تر کرده است.
نتیجه این موقعیت بغرنج، وضعیت کشوری است که از نظر ارزش‌های دموکراتیک و اجتماعی کاملاً با غرب همذات‌پنداری می‌کند، اما به دلیل موقعیت جغرافیایی خود، با دو کشور تحت تحریم شدید یعنی روسیه و ایران دست دوستی داده است.
تماشای وضعیت امروز ارمنستان به کسانی که معتقدند جهان در حال تقسیم شدن به دو اردوگاه دموکراتیک و خودکامه است، درسی عینی ارائه می‌کند؛ چراکه سیاست بین‌الملل به ندرت دوقطبی و سیاه و سفید است.
جنگ بر سر حاکمیت منطقه قره‌باغ کوهستانی، بزرگ‌ترین چالش ارمنستان در دهه‌های گذشته بوده است. کشوری کوچک با سه میلیون جمعیت که پس از فروپاشی شوروی در مقابل همسایه خود آذربایجان بر سر مناقشه قره‌باغ بی‌دفاع ماند.
در اواخر سال 2020، میان دو کشور برای دومین‌بار جنگ خونینی بر سر قره‌باغ کوهستانی، که بخشی از قلمرو بین‌المللی به‌رسمیت شناخته‌شده آذربایجان است، رخ داد. منطقه‌ای خودمختار که از زمان سقوط اتحاد جماهیر شوروی، به عنوان یک منطقه جدایی‌طلب، از سوی اکثریت ارمنی‌تبار اداره می‌شود.
ارمنستان با جمعیتی کمتر از سه میلیون نفر کوچک‌ترین کشور قفقاز است. آذربایجان، رقیب دیرینه این کشور، هم از نظر وسعت جغرافیایی و هم از نظر جمعیت حدود سه برابر بزرگ‌تر از این کشور است.
برای درک مقیاس کوچکی ارمنستان، در نظر بگیرید که بزرگ‌ترین جاذبه گردشگری این کشور در داخل مرزهایش قرار ندارد. کوه آرارات -که طبق انجیل عهد عتیق جایی است که کشتی نوح به خشکی رسید- درست در مرز ترکیه است.
اگرچه ارمنستان از صومعه خور ویراپ منظره‌ای از آرارات را به توریست‌ها ارائه می‌دهد، اما ارمنیان هنوز اجازه ندارند از مرز ارمنستان و ترکیه عبور کنند تا خودشان در این کوه پیاده‌روی کنند. این واقعیت بزرگ‌ترین چالش ژئوپولیتیک ایروان؛ یعنی روابط ارمنستان و ترکیه را نشان می‌دهد؛ روابطی که از زمان جدایی ارمنستان از اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 چالش‌برانگیز بوده است.
فراتر از نارضایتی‌های طولانی‌مدت در مورد نسل‌کشی ارامنه در سال 1915، حمایت ترکیه از آذربایجان وضعیت امنیتی ارمنستان را تا حد زیادی به مخاطره می‌اندازد.
از زمان استقلال، دو جمهوری سابق شوروی در دو جنگ بر سر قره‌باغ کوهستانی (سرزمینی در آذربایجان که ساکنان آن عمدتاً ارمنی هستند)، با هم جنگیده‌اند.
ارمنستان در اوایل دهه 1990 در اولین جنگ پیروز شد، اما درگیری سال 2020 برای ایروان بد پیش رفت. طرح نبرد پهپادمحور باکو با استفاده از فناوری خریداری‌شده از ترکیه، به از دست دادن کنترل ارضی برای ارمنیان در داخل منطقه منجر شد. ارمنستان در دوران پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی با روسیه متحد شد تا در مقابل روابط آذربایجان و ترکیه تعادل برقرار کند.
روسیه میانجی امضاکننده آتش‌بس‌هایی بود که به هر دو جنگ قره‌باغ پایان داد. طبق قرارداد 2020 نیروهای حافظ صلح روسی تا سال 2025 از کریدور لاچین، جاده‌ای که ارمنستان را به قره‌باغ کوهستانی متصل می‌کند محافظت خواهند کرد.
جای تعجب نیست که روسیه، قدرتمندترین کشور در منطقه، با ارتباط با ارمنستان و آذربایجان که به دوران تزاری بازمی‌گردد، نقش واسطه را میان دو کشور ایفا کند.
اما ارمنستان در دوران پس از فروپاشی شوروی با روسیه متحد شد تا در مقابل رابطه آذربایجان با ترکیه تعادل برقرار کند. در اینجا لازم به ذکر است که ارمنستان هم عضو سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO)، یک ائتلاف امنیتی به رهبری روسیه است و هم عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا که یک بازار واحد متشکل از پنج کشور پس از فروپاشی شوروی است. در حالی که آذربایجان عضو هیچ‌کدام نیست. روسیه همچنین یک پایگاه نظامی بزرگ در ارمنستان دارد. در ازای وفاداری خود به مسکو اما ارمنستان منافع زیادی به دست نیاورده است. در طول جنگ اول قره‌باغ، روسیه از ارمنستان حمایت کرد؛ اما با افزایش تنش با غرب، مسکو بیشتر نگران وفاداری ارمنستان بود تا حل‌وفصل مناقشه این کشور با آذربایجان.
در سال 2013 ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه، ارمنستان را زیر فشار قرار داد تا به شراکت شرقی اتحادیه اروپا نپیوندد. این توافق یک توافق همکاری با جمهوری‌های شوروی سابق بود که دسترسی آنها را به بازارها و منابع اتحادیه اروپا افزایش می‌داد. روابط دو کشور در سال 2018 پس از انتخاب نیکل پاشینیان به عنوان نخست‌وزیر ارمنستان در پی اعتراضات انقلاب رنگی علیه سرژ سرکیسیان تیره‌تر شد. روسیه از ارتباط با رهبر معترضان پس از سرنگونی سرکیسیان که همیشه روسیه را در اولویت قرار می‌داد راضی نبود.
در طول جنگ 2020 قره‌باغ کوهستانی میانجیگری روسیه تنها به جلوگیری از بدترین سناریوها برای ارمنستان کمک کرد. در حالی که CSTO (سازمان پیمان امنیت جمعی) برای سرکوب قیام‌ها در برخی از کشورهای عضو -به‌طور مثال در قزاقستان- استفاده شده است، در طول درگیری‌های 2020 در این منطقه مستقر نشد. البته مقامات سابق و فعلی ارمنستان به شدت نسبت به روابط سازنده روسیه و ترکیه (و روسای جمهور آنها) محتاط و آگاه هستند.
اگرچه پوتین ممکن است بزرگ‌ترین متحد ارمنستان نباشد اما ارمنی‌ها به درستی آگاه‌اند که روسیه و ایران از طریق مخالفت با حمایت ترکیه از آذربایجان متحد بوده‌اند. بدیهی است که هیچ‌کدام از این دو کشور تمایلی به گسترش نفوذ ترکیه در حیاط خلوت خود ندارند. از آنجا که روسیه نقش قابل توجهی در قفقاز دارد سطح روابط این کشور با ارمنستان همیشه بالا خواهد بود. در مقابل اما ارمنی‌ها می‌بینند که ایالات متحده و اروپا تنها توجهی اندک به قفقاز جنوبی دارند. مقامات ارمنی البته از ایده مشارکت بیشتر اروپا و ایالات متحده در منطقه استقبال می‌کنند. اما واقعیت این است که آنها باور ندارند که این اتفاق خواهد افتاد.
در این میان و در غیاب دخالت فعال‌تر غرب در قفقاز جنوبی، ارمنی‌ها در مورد تهاجم روسیه به اوکراین و تحریم‌های غرب علیه مسکو احساس دوگانگی عمیقی دارند. از یک طرف، آنها متوجه افزایش قابل توجه لفاظی امپریالیستی روسیه شده‌اند و این باعث می‌شود آنها -ساکنان یک جمهوری سابق دیگر شوروی- عمیقاً نگران باشند. از سوی دیگر ارمنی‌ها نگران هستند که تحریم‌های تحت رهبری ایالات متحده علیه روسیه خوب عمل کند و مانع از توانایی روسیه برای عمل به عنوان ضامن ثبات ارمنستان در برابر ترکیه و آذربایجان شود.
این واقعیت که ترکیه از مهارت دیپلماتیک خود به عنوان یک واسطه استفاده کرده و روابط خود را در آسیای مرکزی در طول جنگ تقویت کرده است -مانند مذاکره در مورد توافق غلات میان اوکراین و روسیه- باعث نگرانی بیشتر در ارمنستان می‌شود. در عین حال کشورهای اروپایی هم برای تامین نیازهای انرژی خود بیشتر به آذربایجان متکی هستند. با همه اینها اما اقتصاد ارمنستان برخلاف انتظارات از جنگ روسیه و اوکراین آسیبی ندیده است.
جنگ قره‌باغ و آینده ارمنستان
«ما می‌خواهیم برگه‌ای را امضا کنیم که در نتیجه آن مورد انتقاد قرار خواهیم گرفت، سرزنش خواهیم شد، ما را خائن خواهند نامید و حتی ممکن است مردم ما را از قدرت برکنار کنند اما شکرگزار خواهیم بود که در نتیجه امضای این سند ارمنستان به صلح پایدار و امنیت در مساحتی 29800کیلومتری دست خواهد یافت. من راه‌حلی را امضا خواهم کرد که این صلح را تضمین می‌کند. به این اهمیتی نمی‌دهم که پس از این برای من چه اتفاقی خواهد افتاد. برای من این مهم است که برای جمهوری ارمنستان چه اتفاقی خواهد افتاد.»
اینها سخنان پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان در 14 سپتامبر 2022 پس از حملات آذری‌ها به مدت سه روز در شرق ارمنستان یعنی از 12 تا 14 سپتامبر است. در این حملات حداقل 200 سرباز ارمنی (بر اساس ادعای ارمنستان، آذربایجان ادعا می‌کند 450 نفر) و 80 سرباز آذری نیز کشته شدند (بر اساس آمار آذربایجان، ارمنستان ادعا می‌کند 431 نفر کشته شدند).
در سال 2020 پس از جنگ 44روزه قره‌باغ نیکل پاشینیان مجبور به امضای قرارداد صلح موقت شد که طبق برنامه قرار بود حافظان صلح روسی از آن محافظت کنند.
امضای این قرارداد صلح موجب اعتراضات گسترده در سراسر ارمنستان شد. صدها معترض به ساختمان پارلمان ارمنستان حمله کردند. بحران آنقدر بد بود که ارمنستان مجبور شد پس از درخواست‌های گسترده برای استعفای پاشینیان، انتخابات زودهنگام برگزار کند. اما او توانست در این انتخابات پیروز شود.
در سپتامبر سال 2022 و پس از حملات سه‌روزه پاشینیان اعلام کرد که خاک آذربایجان را به رسمیت می‌شناسد. این بیانیه بلافاصله با تجمع اعتراض‌آمیز در مقابل دروازه‌های مجلس مواجه شد.
اگرچه او در ابتدا از این بیانیه عقب‌نشینی کرد و گفت: «هیچ سندی امضا نشده و قرار است در آینده امضا شود.» در اواسط اکتبر پس از دیدار الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان و پاشینیان در پراگ، رسماً اعلام شد که ارمنستان به دنبال این خواهد بود که تمامیت ارضی آذربایجان را به رسمیت بشناسد.
این نشست از سوی ماکرون، رئیس‌جمهور فرانسه و شارل میشل، رئیس شورای اتحادیه اروپا برگزار شد. همچنین میشل میزبان چندین دیدار بین علی‌اف و پاشینیان در بروکسل بود.
پاشینیان، علی‌اف و پوتین در 31 اکتبر در سوچی دیدار کردند تا زمینه‌ساز توافق نهایی صلح شوند. با وجود این، این جلسه نسبتاً در رسیدن به دستاورد جدید ناموفق بود و فقط مواردی را که قبلاً روی آنها توافق شده بود تایید کرد.
از زمان جنگ 44روزه، به‌طور متعدد آتش‌بس نقض شد و صدها نفر خارج از جنگ‌های متعارف کشته شده‌اند. روستاهای ارامنه‌ای که آذربایجان به ارث برده یا با تخلیه یا آزار و اذیت و تهدید نیروهای آذری مواجه هستند.
همچنین اماکن فرهنگی و تاریخی ارمنستان با تخریب گسترده نیروهای آذری روبه‌رو هستند. الهام علی‌اف گفته است افرادی که در داخل قره‌باغ مایل به پذیرش شهروندی آذری نیستند «می‌توانند محل سکونت دیگری بیابند». و هرگونه تلاش برای بحث درباره آینده را «مساله داخلی» خواند.
علی‌اف گفت: «در هر صورت، آنها می‌توانند مطمئن باشند که زندگی آنها در جامعه آذربایجان بسیار بهتر از زندگی فعلی آنها خواهد بود.»
به نظر می‌رسد آنچه در آینده رخ خواهد داد یا جنگی دیگر است یا یک بحران عظیم انسانی. ارمنستان به سادگی از حمایت بین‌المللی برای داشتن یک نتیجه دیپلماتیک مثبت که قره‌باغ را با آنها متحد یا مستقل کند برخوردار نیست و همچنین پاشینیان نیز چنین راهی را دنبال نمی‌کند.
دولت قره‌باغ زیر نظر ارمنستان اداره نمی‌شود، بنابراین مجبور نیست به هیچ‌گونه توافقنامه‌ای که ارمنستان امضا کرده است پایبند باشد. با این حال به رسمیت شناختن این منطقه از سوی ارمنستان به عنوان قلمرو آذربایجان نشان‌دهنده کاهش حمایت دولت ارمنستان از آرتساخ است که آینده بسیار نامشخصی را برای این جمهوری به رسمیت شناخته‌نشده نشان می‌دهد. به نظر می‌رسد آینده قره‌باغ در دستان خود آنهاست.
در ماه آوریل امسال نخست‌وزیر ارمنستان بار دیگر تلویحاً اعلام کرد این کشور آمادگی پذیرش حاکمیت آذربایجان بر منطقه مورد مناقشه قره‌باغ کوهستانی را دارد. او در عین حال از اتحادیه اروپا و روسیه خواست برای جلوگیری از یک درگیری فاجعه‌بار جدید در قفقاز جنوبی به ارمنستان کمک کنند.
پاشینیان اعلام کرد که دولت او «دوباره تاکید می‌کند که جمهوری ارمنستان تمامیت ارضی آذربایجان را به رسمیت می‌شناسد». و خواستار امضای معاهده صلحی بدون ابهام با کشور همسایه شد. به گفته پاشینیان باکو هم در مقابل باید تمامیت ارضی ارمنستان را با مرزهای دوران شوروی به رسمیت بشناسد.
دو سال و نیم پس از جنگ وحشیانه بر سر این منطقه جدایی‌طلب این اقدام عملاً حاکمیت باکو بر قره‌باغ کوهستانی را می‌پذیرد.
به نظر می‌رسد آینده ارمنستان بیش از هر چیز به معاهده صلح با آذربایجان گره خورده و دولت پاشینیان برای عبور از بحران و آغاز دورانی جدید نیازمند صلح و ثبات دائمی است. صلح و ثباتی که نه‌تنها به عملکرد آذربایجان بلکه به روابط روسیه و ترکیه نیز گره خورده است.
