آتش بر برگ کوبایی

زهره اکرمی: فیلم تظاهرات خیابانی در شهرهای کوچک و بزرگ کوبا این روزها به وفور در شبکه‌های اجتماعی به چشم می‌خورد و بسیاری از رسانه‌های جهان چنین تیتر می‌زنند «کوبایی‌ها خواستار پایان دادن به رژیم کمونیستی 62  ساله هستند». گرچه اقتصادهای جهان در پی شیوع کووید شاهد دست‌اندازهای سختی از ابتدای 2020 بودند و بسیاری از شهرهای جهان، اعتراضات مردمی را به خود دیدند، اما به‌راستی چه‌چیزی در رگ‌های کوبا در جریان است؟

در دومین یکشنبه ماه گرم جولای، شهر سن آنتونیو دلوس بائوس شاهد تظاهراتی در اعتراض به ناکارآمدی دولت بود، اعتراضاتی که به سرعت شهرهای کوچک و بزرگ کوبا و در نهایت هاوانا- پایتخت این کشور - را درنوردید. گرچه در این مدت اینترنت دچار اختلال شده و برخی از تظاهرات‌کنندگان دستگیر شده‌اند، اما یافتن پاسخ برای این پرسش که مشکلات امروز کوبا از چه زمان و به چه دلیلی شکل گرفته است، چندان دشوار نیست. این کشور جزیره‌ای و کوچک که تنها اندکی بیشتر از 11 میلیون تن را در خود جای داده است، با بزرگ‌ترین چالش اقتصادی خود از زمان فروپاشی شوروی روبه‌رو است. چالشی که اصلاحات اقتصادی و سیاسی نیم‌بند نیز نتوانست مانع آن شود.

دخل‌وخرج زیر سایه واشنگتن و کووید

گرچه کووید 19 و همه‌گیری ناشی از آن، پا را بر روی ریه اقتصادهای سراسر جهان گذاشت اما ترکش‌های این ویروس برای کشوری که منابع طبیعی اندک دارد، در دریاها محاصره است و روابط تجاری گسترده‌ای با جهانیان ندارد، کشنده‌تر بود. آمار و ارقام گواه آن دارند که در سال 2020 و در اوج شیوع ویروس، تولید ناخالص داخلی کوبا بالغ ‌بر 11 درصد کوچک شده است. این در حالی است که تولید ناخالص داخلی دولت هاوانا در سال 2018 رشدی نزدیک به 2 /2 درصد را تجربه کرده بود. گرچه کوبا با محدودیت‌های سختگیرانه بر آن بود تا از آمار ابتلا به کووید بکاهد اما تا هفته گذشته، بیش از 1800 کوبایی جان خود را از دست داده‌اند. این در حالی است که در طول سال 2020 و در اوج جهانی همه‌گیری ناشی از کرونا، تنها 146 مورد مرگ ناشی از کووید در این کشور ثبت شده بود. این امر گواه آن است که فنر سیستم بهداشت و درمان کوبا در رفته است و این کشور با بحرانی جدی برای مقابله با کووید روبه‌رو است. بحرانی که پیش از آن و با خروج گسترده پزشکان کوبایی از کشور، منتظر یک جرقه برای انفجار انبار باروت بود. کوبا که در محل تلاقی دریای کارائیب شمالی، خلیج مکزیک و اقیانوس اطلس واقع شده در سال 2020 بالغ‌بر 7 /1 میلیارد دلار به جهان صادرات داشت؛ گرچه از سال 2016، ارزش پول کوبا نسبت به دلار سقوطی 3 /20‌درصدی را تجربه کرده است اما صادرات 2020 دولت هاوانا نسبت به سال پیش از آن، افزایشی 9 /1‌درصدی داشته است. نزدیک به 72 درصد از کل صادرات این کشور را تنباکو، شکر و نفت خام تشکیل می‌دهند که خود گواه کمبود منابع در این کشور جزیره‌ای است. مشتری شماره یک کوبا، کشور کانادا با سهمی 8 /23‌درصدی از مجموع صادرات این کشور است؛ چین و ونزوئلا نیز در شمار مشتریان بعدی کوبایی‌ها جای می‌گیرند. از سوی دیگر بیشترین واردات این کشور را به ترتیب گوشت، گندم، سویا و ذرت تشکیل می‌دهند و بیشترین واردات از اسپانیا با ارزشی نزدیک به یک میلیارد دلار صورت می‌گیرد. کشورهای چین، ایتالیا، کانادا و روسیه در رده‌های بعدی شرکای وارداتی به این کشور هستند. نرخ بیکاری نیز عامل دیگری است که برای ترسیم چشم‌انداز بزرگ‌تری از اقتصاد باید بدان پرداخت. نرخ بیکاری این کشور در سال 2020 دو درصد است در حالی که در سال 2019 نرخ 2 /1‌درصدی برای این کشور ثبت شده است. به جز سیگار و تنباکو، کوبا وابستگی ارزی زیادی نیز به پزشکان فرامرزی خود دارد که در کشورهای آفریقایی و آمریکای لاتین مشغول به کار هستند. از هر 10 کوبایی سه تن پزشک هستند که بالاترین نرخ در میان کشورهای جهان از این منظر است. از سوی دیگر ونزوئلا تامین‌کننده اصلی سوخت و بنزین برای کوبا بود که با گرفتار شدن در بحران داخلی، چتر حمایتی خود را برداشته است.

کوبا وابستگی بسیاری نیز به درآمد حاصل از توریسم دارد. کشوری که در سال 2018 شاهد ورود بیش از چهار میلیون و 700 هزار گردشگر بود در سه ماه نخست سال 2020 تنها میزبان 980 هزار تن بوده است. این عامل خود آسیب بسیاری بر این کشور توریست‌پذیر داشته است که بر آتش بحران اقتصادی این کشور دمیده و به بحران بیکاری نیز دامن زده است. گرچه در دوران ریاست جمهوری باراک اوباما بر ایالات متحده، تدابیری برای تسهیل سفر میان دو کشور اندیشیده شده بود اما این روند در دوران ترامپ معکوس شد. این در حالی است که بیش از 6 /1 میلیون کوبایی در ایالات متحده زندگی می‌کنند و رفت‌وآمد آنان نه‌تنها سبب رونق اقتصادی بلکه یکی از منابع اصلی ارزآوری برای این کشور کمونیستی به حساب می‌آید. دولت ترامپ موسسه مالی مورد استفاده کوبایی‌های آمریکا برای ارسال حواله‌های خود برای خانواده‌هایشان با نام Fincimex را تحریم کرد.

واشنگتن، متغیر اساسی دیگری است که بر صعود و سقوط اقتصاد دولت هاوانا اثرگذار است. روابط تیره‌وتار کوبا و ایالات متحده آمریکا به دهه 60 میلادی بازمی‌گردد، روابطی که گرچه افت‌وخیز بسیاری داشت اما هرگز از سیاهی آن کاسته نشده است. با روی کار آمدن اوباما، در اواخر 2014 بسیاری بر این باور بودند که این دو کشور، در حال حل‌وفصل اختلافات خود هستند؛ کوبا در ماه می 2015 از لیست کشورهای حامی تروریسم بین‌المللی خارج و دو ماه بعد، روابط دو پایتخت از سر گرفته شد. نتیجه این نزدیکیِ کج‌دار و مریز، امضای 20 توافق‌نامه دوجانبه عمدتاً تجاری بود. با آمدن ترامپ اما، کوبا بار دیگر به زیر چرخ‌دنده‌های تحریم هل داده شد و در بازه 2019 تا ژانویه 2021 تحریم‌های فلج‌کننده‌ای بر آن تحمیل شد. بنا به گزارش‌های منتشر‌شده از کاخ سفید، در دوران ریاست جمهوری ترامپ بالغ ‌بر 240 تحریم و اقدام اقتصادی بر این کشور اعمال شده بود که بنا به گفته دولت کوبا ضرری به ارزش 20 میلیارد دلار بر این کشور وارد ساخته است. تاکنون، رفتن ترامپ از کاخ سفید و آمدن جو بایدن دموکرات از تحریم‌های اعمالی بر دولت هاوانا نکاسته است. وزارت خارجه ایالات متحده در سال 2017 قانونی را برای محدود کردن مبادلات با ارتش کوبا اعمال کرد. وزارت خزانه‌داری واشنگتن در 2019 تحریم‌هایی را برای کشتی‌ها و کمپانی‌هایی که نفت ونزوئلا را به کوبا صادر می‌کردند اعمال کرد. سفر کوبایی‌ها از دریا، زمین و هوا از سال 2019 سخت‌تر شد و تحریم‌هایی با نام نقض حقوق بشر برای کرونا به تصویب رسید. همچنین آمریکا دولت هاوانا را متهم کرد که با فعالیت‌های این کشور در مبارزه با تروریسم همکاری کامل و کافی ندارد و ارتش این کشور را به رگبار تحریم بست. گرچه بایدن در سخنان انتخاباتی خود اعلام کرده بود که به بسیاری از اصول سیاست خارجی ترامپ پایبند نخواهد بود اما در زمستان سال گذشته، دبیر مطبوعاتی کاخ سفید، جن پسکی، اعلام کرد که «تغییر سیاست در خصوص کوبا در اولویت‌های رئیس‌جمهور آمریکا نیست». جای تعجب نیست که دیاز کانل، رئیس‌جمهور کوبا انگشت اتهام را به سوی آمریکا و تحریم‌های اعمالی از سوی این کشور می‌گیرد و جو بایدن در موضع‌گیری خود در خصوص تحولات کوبا، آن را یک «خواست روشن برای آزادی و آسایش» می‌خواند و از معترضان حمایت می‌کند، موضعی که خشم رهبران کوبا را به همراه دارد. رئیس‌جمهور کوبا در یک سخنرانی تلویزیونی اعلام کرد که ایالات متحده، «سیاست خفگی اقتصاد» را برای کوبا دنبال می‌کند. سخنگوی مطبوعاتی کاخ سفید در سوی دیگر، در واکنش به تحولات اخیر کوبا تاکید کرده بود که «اعتراضات در کوبا از سوی مردم به دلیل سوءمدیریت و سرکوب اقتصادی و به صورت خودجوش صورت گرفته است و این اعتراضات از واقعیت تلخ زندگی روزمره مردم کوبا نشات گرفته است نه از مردم کشورهای دیگر».

نتیجه همه این تحولات، تجربه تلخ شدیدترین بحران غذا و دارو از زمان سقوط شوروی برای شهروندان کوباست. این روزها مردم برای تهیه مرغ، دارو و حتی سوار شدن بر اتوبوس ساعت‌ها در صف انتظار می‌ایستند. گرچه نظام سیاسی فعلی مستقر در کوبا از سال 1959 تاکنون با چالش‌های اقتصادی بسیاری دست‌وپنجه نرم کرده و همواره در شرایط تحریمی بوده است اما فشار فزاینده در دوران ترامپ، پیامدهای کووید و ناکارآمدی سیستم، سبب اعتراضاتی برای کسب حداقل‌های معاش شده است. کم‌رنگ شدن حضور و نفوذ متحدان در منطقه‌ای چون ونزوئلا که پیش از این نفت را به قیمتی ارزان در اختیار این کشور قرار می‌داد بر بحران دولت هاوانا افزوده است.

اصلاحات، آری یا خیر

میگل دیاز کانل که در آوریل 2018 به ریاست جمهوری کوبا رسید، سه سال بعد یا به عبارتی، دو ماه قبل، سمت دبیر اولی حزب کمونیست کوبا را به دست گرفت و جانشین رائول کاسترو شد. در دسامبر سال گذشته، زمانی که او هنوز به ریاست حزب نرسیده بود در کنار کاسترو و در یک برنامه تلویزیونی خطاب به کوبایی‌ها گفت در پی اصلاحات اقتصادی جدی برای این کشور است. اقتصادی که زیر بار تحریم، کووید و فساد، کمر خم کرده، منتظر نتیجه نماند و شهروندان را برای رساندن صدای خرد شدن استخوان‌هایشان به خیابان‌های کوبا کشاند. برخی بر این باورند که با به پایان رسیدن عصر حضور خانواده کاسترو بر کوبا، ستون‌های این خانه در حال لرزش است. اقتصاد کوبا با فروپاشی شوروی فروپاشید و در همه این سال‌ها، سیاستمداران کوبایی راه‌حل را در توزیع رانت بین شرکت‌های دولتی یافته بودند. اما در سخنرانی ماه دسامبر رئیس‌جمهور، نشانه‌هایی از رویکردی اندک لیبرال برای بازتر کردن بخش خصوصی به چشم می‌آمد. دولت هاوانا بنای آن داشت که با حذف یارانه‌ها برای خدمات عمومی از جمله آب، برق و حمل‌ونقل به سوی تعدیل مشکلات اقتصادی گام بردارد. گرچه دولت همچنان برخی از قیمت‌های دستوری برای کالاها را حذف کرده و برای شرکت‌های متضرر، جبران خسارت می‌کند اما بسیاری از تحلیلگران بر این باورند که این اصلاحات گام‌به‌گام در درازمدت می‌توانست رنگ و روی دیگری به کوبا دهد. با این حال، فشار اقتصادی تحمیل‌شده از سوی کرونا، ایالات متحده و اقتصاد رانتی، سبب نابسامانی بازار و هجوم شهروندان به انبارها برای احتکار کالاها شده است. این نابسامانی و دلهره، مردم را در گرمای تابستان به خیابان‌های هاوانا کشانده است.

دوربین‌ها به سوی هاوانا

رسانه‌های جهان به‌ویژه رسانه‌های غربی در حالی در حال پوشش اخبار و وقایع کوبا هستند که گویی سایر مناطق جهان در خوابی آسوده به سر می‌برند. این در حالی است که سه روز پیش از اعتراضات در کوبا، رئیس‌جمهور هائیتی، جوونل موئیز، که رهبری دست راستی و مورد حمایت ایالات متحده بود، ترور و به قتل رسیده است. همچنین ماه‌هاست که کلمبیا به دلیل ناکارآمدی سیستم سیاسی و اقتصادی شاهد اعتراضات گسترده است. از سوی دیگر خیابان‌های شیلی و بولیوی نیز شاهد قدم زدن معترضان بر روی سنگ‌فرش‌های خود بودند. با وجود این برخی بر این باورند که تاکید گسترده رسانه‌ها بر تحولات کوبا به دلیل سویه فکری نظام سیاسی این کشور و همچنین چالش‌هایش با ایالات متحده است. به نظر می‌رسد با افزایش تمرکز ایالات متحده بر منطقه و آمریکای لاتین، شرایط برای کشورهایی که سویه سوسیالیستی دارند و کشورهایی که سوسیالیست‌ها در آن در حال ظهور هستند، سخت‌تر شود.