برق طلای سیاه

در آستانه زمستان در نیمکره شمالی، بحران انرژی بسیار دامنه‌دار شده و از آسیا تا اروپا و ایالات متحده را دربر گرفته است. روز دوشنبه 26 مهرماه و بعد از تعطیلات آخر هفته میلادی، قیمت نفت خام وست‌تگزاس اینترمدییت در نیویورک به 73 /83 دلار رسید که بالاترین سطح قیمت‌ها از اکتبر 2014 تاکنون است. شاخص بین‌المللی برنت نیز در بورس لندن در عدد 46 /85 دلار معامله شد. اوایل روز و در شروع معاملات هفته جدید، برنت برای مدت کوتاهی به بالای 86 دلار هم رسید که بالاترین قیمت آن از اکتبر 2018 بود. سال گذشته، در چنین روزی قیمت نفت خام تگزاس 35 و قیمت برنت 37 دلار بود. هشت هفته متوالی است که قیمت نفت WTI روند افزایشی داشته که از سال 2015 سابقه نداشته است. جی‌پی‌مورگان می‌گوید اقتصاد می‌تواند همچون سال‌های 2010 تا 2015 با نفت 130 تا 150دلاری هم چرخ‌هایش را بچرخاند.

چه شد که قیمت نفت جهید؟

امسال، تقاضای گاز در اروپا و آسیا، به‌ویژه از سوی چین به دلیل شرایط جوی و همچنین خروج اقتصادها از دوران قرنطینه افزایش یافته است. تولید کمتر از حد انتظار برق از منابع تجدیدپذیر باعث شده تا شرکت‌های برق به گاز و زغال‌سنگ روی آورند تا بار پایه مورد نیاز را در شبکه برق خود حفظ کنند. از سویی کمبود شدید گاز طبیعی در اروپا و بحران زغال‌سنگ در چین وارد چهارمین هفته متوالی شده است و احتمالاً روند صعودی قیمت در بازارهای انرژی تا پیش از زمستان تداوم خواهد داشت و در چنین شرایطی، انتظار افزایش تقاضا برای فرآورده‌های نفتی یعنی مازوت و گازوئیل برای جایگزینی گاز طبیعی برای تولید برق در اروپا و آسیا بسیار محتمل است. چراکه کشورها در فکر انبارسازی نفت و فرآورده‌ها برای زمستان سرد احتمالی هستند.

قیمت برق در آلمان برای تحویل 2022 به 120 یورو در هر مگاوات‌ساعت افزایش یافته که بیش از سه برابر قیمت میانگین پنج سال گذشته است.

 قیمت گاز طبیعی نیز با افزایش بیش از 300درصدی نسبت به سال 2014 دنیا را متحیر کرده است. قیمت گاز در ایالات متحده در 5 اکتبر رکورد 6.312 دلار در هر میلیون بی‌تی‌یو را ثبت کرد که البته با روند کاهشی در 19 اکتبر به 5.067 دلار رسید و به دلیل پیوستگی قیمت گاز طبیعی و نفت خام، قیمت نفت خام متناسب با آن، باید حدود 200 دلار در هر بشکه باشد. بنابراین قیمت 85دلاری برای نفت بسیار ارزان و خرید فرآورده‌های نفتی برای تولید برق بسیار به‌صرفه است. درواقع، روند 10‌ساله گذار از نفت پرهزینه به گاز طبیعی ارزان‌تر و تمیزتر در ماه‌های اخیر برعکس شده است. بنا به ارزیابی‌ها ادامه این روند رو به رشد می‌تواند تقاضای جهانی نفت خام را به میزان دو میلیون بشکه در روز افزایش دهد.

علاوه بر آن، کاهش محدودیت‌های سفر ناشی از کرونا هم باعث افزایش تقاضای فرآورده‌های نفتی شده و سیاست اوپک‌پلاس در حفظ سطح تولید و عدم افزایش آن باعث شده تا قیمت‌های نفت بالاترین رکوردهای سال‌های اخیر را تجربه کند. اوپک‌پلاس در جلسه اخیر خود، مطابق توافق پیشین فقط 400 هزار بشکه در روز در ماه نوامبر به عرضه خود خواهد افزود. البته بلومبرگ گزارش کرده که اوپک‌پلاس ماه گذشته 740 هزار بشکه کمتر از توافق خود تولید کرده است و این کاهش تولید، به کاهش عرضه و افزایش قیمت کمک کرده است. این سیاست در آستانه برگزاری کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل موسوم به COP26 که چند روز دیگر در گلاسکو برگزار خواهد شد، بسیار معنادار و نشانه نارضایتی اوپک‌پلاس از تلاش اروپا و آمریکا برای جایگزینی سوخت‌های فسیلی است و کنایه‌آمیز آنکه نشست آتی اوپک‌پلاس، چهارم نوامبر و در خلال COP26 خواهد بود. بسیاری از تحلیلگران معتقدند نوسانات اخیر قیمت نفت و گاز، خطرات ناشی از استراتژی حذف زودهنگام تولید سوخت‌های فسیلی را نشان می‌دهد.

درحالی‌که برخی ناظران بازار از نفت با قیمت‌های سه‌رقمی صحبت می‌کنند، ممکن است دولت آمریکا به‌زودی اقدام به آزادسازی نفت از ذخایر استراتژیک خود کند؛ کاری که چین هم اواخر شهریورماه انجام داد تا جلوی رشد قیمت‌ها را بگیرد. چین به‌عنوان بزرگ‌ترین واردکننده نفت خام دنیا، واردات خود را برای اولین‌بار طی شش سال گذشته کاهش داده و تی‌پات‌های چینی سهمیه کمتر و طبیعتاً تولید فرآورده کمتری را هم تجربه کرده‌اند. چین در بحبوحه قطع برق و کمبود نفت خام و رشد اقتصادی کمتر از حد انتظار در سه‌ماهه سوم، کمترین تولید روزانه فرآورده‌های پالایشی طی 16 ماه گذشته را ثبت کرده است. در همین اثنی، قیمت سوخت جت هم طی سال گذشته تقریباً دو برابر شده و به 750 دلار در هر تن رسیده است.

آیا نفت شیل دوباره می‌تواند قیمت‌ها را کاهش دهد؟

یکی از مهم‌ترین مسائلی که قیمت‌های بالاتر نفت ایجاد می‌کند، افزایش تولید نفت شیل آمریکای شمالی است که با قیمت‌های پایین‌تر، میزان تولیدشان به‌صرفه نیست و کاهش می‌یابد. بنابراین، به نظر می‌رسد که قیمت‌های بالای فعلی، با افزایش تولید شیل و افزایش عرضه نفت، متعادل خواهد شد، اما داستان پیچیده‌تر از این تحلیل ساده است.

پیش‌بینی اداره اطلاعات انرژی آمریکا این است که تولید متوسط امسال آمریکا 11 میلیون بشکه در روز خواهد بود و با افزایش تولید نفت‌های غیرمتعارف، سال 2012 به 11 میلیون و 700 هزار بشکه خواهد رسید که با تولید 13میلیونی ثبت‌شده در فوریه 2020 فاصله خواهد داشت. اوپک هم در گزارش خود، پیش‌بینی کرده که آمریکا سال 2022 حدود 800 هزار بشکه به تولید خود خواهد افزود. حوضه پرمین پیشتاز دکل‌های حفاری ایالات متحده و محرک اصلی رشد تولید نفت آمریکاست، در‌حالی‌که سایر حوضه‌های شیل یا تولیدشان راکد است یا کاهش تولید داشته‌اند. تحلیلگران بازار نفت انتظار دارند که تولید حوضه پرمین در سال 2022 به 9 /4 میلیون بشکه در روز برسد. حتی بعضی احتمال می‌دهند این میزان تولید در نوامبر امسال محقق شود. تعداد دکل‌های فعال پرمین اکنون 136 عدد بالاتر از تعداد سال گذشته در همین زمان است.

با وجود بازیابی نسبی موقعیت نفت شیل، تولید کل نفت ایالات متحده در کوتاه‌مدت نمی‌تواند بر بازار جهانی نفت موثر باشد و بنا به ظواهر همچنان سیاست‌های اوپک‌پلاس بر بازارها حاکم و کنترل تولید و قیمت نفت در دستان اوپک‌پلاس خواهد بود. زیرا تولیدکنندگان نفت شیل ایالات متحده تلاش دارند تا همچنان به انضباط در هزینه‌ها پایبند باشند. حتی بزرگ‌ترین اپراتور شیل ایالات متحده یعنی منابع طبیعی پایونیر بر این موضوع صحه می‌گذارد.

این‌بار، خلاف چرخه‌های رونق و رکود قبلی، تولید نفت شیل ایالات متحده در قیمت‌های بالای نفت رکورد نخواهد زد. تولیدکنندگان عمومی شیل در آمریکا با احتیاط بیشتری، بودجه سرمایه‌ای خود را به حفاری‌های جدید اختصاص خواهند داد و اولویت‌شان در حال حاضر، حفظ سود سهامدارانشان است. احتمالاً این‌بار، تولیدکنندگان خصوصی نفت هستند که میزان حفاری و تولید خود را افزایش می‌دهند. اما سهم آنها آنقدر نیست که بازار را مثل سابق تحت تاثیر خود قرار دهد و کنترل قوی اوپک‌پلاس بر عرضه نفت را از بین ببرد. طبیعتاً با نفت 80دلاری، شرکت‌های خصوصی پس از افزایش حفاری در ماه‌های اخیر سود خوبی کسب می‌کنند، اما تعدادی از آنها نمی‌توانند رشد تولید امسال را در سال آینده تکرار کنند. بسیاری از این شرکت‌ها تولید خود را حتی تا سه برابر افزایش داده‌اند و دیگر امکان عملیاتی افزایش تولید ندارند.

از سوی دیگر، بخش تولید نفت در آمریکا با تورم در بخش‌های مختلف روبه‌رو بوده است. به ‌عنوان مثال، هالیبرتون اعلام کرده هزینه خدمات فراکینگ شرکت افزایش خواهد یافت. چراکه، آنها در بخش‌های مختلف از جمله تعمیر و نگهداری، هزینه تامین قطعات و دستمزد نیروی کار با افزایش قیمت روبه‌رو بوده‌اند.

بر اساس گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا، در جولای امسال، 5957 چاه حفرشده اما ناتمام در تمام آمریکا وجود داشته که کمترین میزان از ماه نوامبر 2017 تاکنون بوده و فاصله زیادی هم از نقطه اوجش یعنی 8900 مورد دارد.

در نگاه کلان هم تولید نفت در دنیا با مشکلات عدیده‌ای روبه‌روست. دانیل یرگین چهره برجسته نفتی، برنده جایزه پولیتزر و نایب‌رئیس IHS Markit معتقد است که تولید شیل به دلیل کاهش شدید سرمایه‌گذاری کاهش خواهد داشت و با وجود قیمت‌های بالاتر نفت به کندی بهبود خواهد یافت.

همچنین بنابر ارزیابی‌های ریستاد انرژی، ذخایر اثبات‌شده نفت و گازی که در اختیار شرکت‌های بزرگ نفتی نظیر اگزون‌موبیل، بی‌پی، شل، شورون، توتال، انی و... هستند، همه در حال کاهش‌اند. زیرا حجم تولیدشده نتوانسته با اکتشافات جدید جایگزین شود. با افزایش گشترش تبلیغات برای انرژی‌های پاک و علیه سرمایه‌گذاری در بخش نفت و گاز، به‌ویژه در کشورهای OECD تغییر این روند برای این شرکت‌ها و متعاقب آن برای تولید بالاتر نفت، دشوار خواهد بود.

اوپک‌پلاس اشتباه پارسال را تکرار می‌کند؟

جو بایدن رئیس‌جمهور آمریکا مردادماه از اوپک‌پلاس که درواقع محل اتحاد روسیه و عربستان به‌عنوان بزرگ‌ترین صادرکنندگان فعلی نفت جهان هستند، درخواست کرد تا با افزایش عرضه، قیمت جهانی نفت را کنترل کند و از افزایش قیمت‌ها جلوگیری کند، اما به نظر می‌رسد که این‌بار اوپک‌پلاس تمایلی به افزایش تولید ندارد یا شاید هم اساساً نمی‌تواند در مقطع فعلی چنین کند. اوپک‌پلاس در ماه جولای توافق کرد تا تولید خود را ماهانه حداقل تا آوریل 2022 روزانه 400 هزار بشکه افزایش دهد و به‌تدریج و به‌صورت گام‌به‌گام، میزان 8 /5 میلیون بشکه در روز کاهش تولید خود را حذف کند. به نظر کارشناسان اوپک نیز، منطقی‌ترین افزایش، افزایش 400 هزار بشکه در روز در هر ماه است و نه بیشتر.

اخیراً هند و ژاپن هم نسبت به کاهش عرضه و افزایش قیمت‌های نفت اعلام نارضایتی کرده‌اند. اما اوپک‌پلاس از به هم خوردن عیش جدید نفتی نگران است و می‌ترسد که انجام هر حرکت اشتباه، سقوط قیمت نفت در سال گذشته را تکرار کند. از سوی دیگر، مطابق برخی اخبار، تعداد انگشت‌شماری از اعضای اوپک قادر به کسب سهمیه تولید بالاتر در مقایسه با تولید فعلی خود هستند. شاید فقط عربستان، امارات، کویت، عراق و آذربایجان در موقعیتی هستند که بتوانند تولید خود را برای برآوردن سهمیه‌بندی تعیین‌شده اوپک افزایش دهند و هشت عضو دیگر احتمالاً برای افزایش تولید خود به دلیل سرمایه‌گذاری پایین برای حفظ یا افزایش سطح تولید، همچنان با مشکل روبه‌رو خواهند بود. به ‌عنوان مثال، نیجریه و آنگولا غول‌های نفتی آفریقا حتی نتوانسته‌اند سهمیه کاهش‌یافته 83 /2 میلیون بشکه در روز خود را برآورده کنند.

به نظر می‌رسد برای کاهش قیمت نفت سه اتفاق توأمان باید رخ دهد که تحقق هر سه آنها در مقطع فعلی بعید است: اوپک‌پلاس برخلاف نظرات صریح چهره‌های موثرش به شکل غیرمنتظره‌ای تولیدش را افزایش دهد، هوای گرم به نیمکره شمالی برسد و دولت بایدن از ذخایر استراتژیک نفت استفاده کند.

فرصتی برای ایران

با کمال تاسف، در شرایط ویژه افزایش قیمت‌های نفت و گاز در دنیا، ایران که چهارمین ذخایر اثبات‌شده نفت و دومین ذخایر گازی دنیا را در اختیار دارد، فضایی برای نقش‌آفرینی جدی در تجارت بین‌المللی آنها ندارد و چه‌بسا با کمبود گاز در زمستان پیش رو مواجه خواهد بود. هرچند، افزایش قیمت نفت و فروش محدود ایران می‌تواند به میزان نسبتاً مناسبی کسری بودجه دولت جدید را رفع کند و فضایی هرچند محدود برای پیشبرد طرح‌های توسعه‌ای در کشور، ایجاد ثبات و آرامش در بازارهای مختلف و دست بالاتری در تعاملات بین‌المللی ایران ایجاد کند. اما شرایط فعلی بازار نفت و گاز و همزمانی آن با آغاز مذاکرات برای رفع تحریم‌ها و بازگشت ایالات متحده به برجام، فرصت بسیار خوبی برای ایران ایجاد کرده است. ایران از معدود کشورهایی است که به‌محض رفع تحریم‌ها، می‌تواند به میزان تولید نفت خود در مدت کوتاهی بیفزاید و تا حدی از تلاطم بازار بکاهد. علاوه بر آن، به دلیل ارزیابی‌های مختلف درباره کاهش تولید نفت شیل نسبت به دوران اوجش و توان پایین کشورهای دیگر تولیدکننده برای حفظ سطح تولیدشان، فرصت برای همکاری بین‌المللی و جذب سرمایه برای توسعه میادین نفتی و گازی ایران فراهم خواهد شد تا برای سال‌های آتی سهم مهم‌تری در تامین تقاضای جهانی نفت و گاز داشته باشد.