سد اقتصادی

  محمدسعید تجریشی : در فضای کارشناسی و رسانه‌ای و حتی در فضای عمومی، مباحث مختلفی در مورد اثرات سدسازی بر کشاورزی و بحران آب صورت می‌گیرد که بعضاً نظرات کاملاً متعارضی با یکدیگر در این خصوص مطرح می‌شود. همین موضوع، ما را بر آن داشت تا سعی کنیم این مساله را با استفاده از شواهد و داده‌های مربوط به سدسازی در کشور به صورت دقیق‌تری بررسی کرده و تلاش کنیم به صورت علمی بخشی از پاسخ این سوال را به دست آوریم و ابعاد آن را باز کنیم. البته باید گفت که این مطالعه به تنهایی نمی‌تواند پاسخی به مساله اثرات سدسازی بر کشاورزی و بحران آب باشد بلکه لازم است با مطالعات متعدد دیگری تکمیل شود. سوالی که در این تحقیق به آن پاسخ داده شد، بررسی این مساله بود که سدسازی تا چه اندازه به افزایش رفاه مناطق تحت پوشش سد و مناطق پایین‌دست آن منجر شده و چقدر در تولید کشاورزی اثر داشته است. در ادبیاتی که بررسی شد، به‌طور خاص همین سوال در چند مقاله در کشورهای خارجی بررسی شده است که معتبرترین آنها مقاله دوفلو و پنده (۲۰۰۷) در هند است ولی تحقیق حاضر اولین تحقیقی است که نقش سدسازی‌های گسترده در ایران را -که عده‌ای اعتقاد دارند منجر به توسعه نشده و صرفاً بحران آب ایجاد کرده- بررسی و بیان می‌کند مناطقی که سد در آنها ساخته شده، چگونه از اثرات این سدسازی منتفع یا متضرر شده‌اند. از ابتدای انقلاب اسلامی تاکنون سرمایه‌گذاری گسترده‌ای در توسعه زیرساخت‌هایی مانند راه‌ها، شبکه‌های مخابراتی، برق، آب و گاز انجام شده است. دولت با هدف کمک به توسعه اقتصادی مناطق مبالغ قابل‌توجهی در این زیرساخت‌ها هزینه کرده و بهره‌برداری از این زیرساخت‌ها معمولاً به عنوان دستاوردهای مهم دولت شناخته می‌شود. اما اینکه این زیرساخت‌ها چقدر در تسریع فرآیند توسعه نقش داشته‌اند، سوالی است که در کمتر مطالعه‌ای در کشور مورد بررسی کمّی قرار گرفته است. این مطالعه با تمرکز روی زیرساخت‌های کشاورزی به نقش سدسازی در توسعه اقتصادی می‌پردازد. از جمله مهم‌ترین فوایدی که سدسازی برای کشاورزی دارد آن است که آبی تنظیم‌شده در اختیار کشاورزان قرار می‌دهد؛ بدین معنی که آنها قادر خواهند بود در فصول گرم و خشک نیز با استفاده از آبی که سدها در فصول بارش جمع کرده‌اند کشت کنند. همچنین سایر فواید سدها نیز به حجم آب تنظیم‌شده بستگی دارد. ساخت سدهای بزرگ در ایران از سال ۱۳۴۰ با ساخت سد سفیدرود آغاز شد. البته روند سدسازی در ایران تا ابتدای دهه ۱۳۶۰ سرعت چندانی نداشت و پس از انقلاب اسلامی و به‌طور مشخص در دوره سازندگی بعد از جنگ تحمیلی با شتاب زیادی دنبال شد. تعداد تجمعی سدها در بازه ۱۳۳۳ تا ۱۳۹۴ در شکل یک مشاهده می‌شود. همان‌طور که ملاحظه می‌شود سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۸۰ اوج دوران سدسازی در کشور به‌شمار می‌آید. شکل 2 روند سالانه سدسازی در ایران از سال ۱۳۵۰ تا سال ۱۳۹۵ را نشان می‌دهد که موضوع بالا را تایید می‌کند. در شکل 3 نیز موقعیت سدهای وزارت نیرو که تا سال ۱۳۹۳ به بهره‌برداری رسیده‌اند، مشاهده می‌شود که همان‌طور که مشخص است اکثر سدها در قسمت غرب و شمال غرب ایران احداث شده‌اند. بررسی حجم آب تنظیمی سدها نشان می‌دهد با وجود اینکه تعداد سدهای ساخته‌شده در دهه‌های ۶۰ تا ۸۰ افزایش چشمگیری داشته، اما مجموع حجم آب تنظیم‌شده افزایش نداشته و روند آب تنظیم‌شده به ازای هر سد نزولی بوده است. سطح زیر کشت نیز یکی دیگر از ویژگی‌های هر سد است که مشخص می‌کند چه مساحتی را قادر است تحت پوشش قرار دهد. سطح زیر کشت به ازای هر سد نیز طی این سال‌ها روندی نزولی داشته است. در شکل 3 این مساله نشان داده می‌شود.

نکته بسیار مهم آن است که منافع و مضار سدسازی به صورت جغرافیایی توزیع شده است. روستاهایی که به علت آب‌گیری دریاچه سد باید تخلیه شوند متضرر شده و کشاورزانی که از آب ذخیره‌شده استفاده می‌کنند، منتفع می‌شوند. محیط زیست یکی از متضررشوندگان اصلی پروژه‌های سدسازی است که به علت کاهش آب ورودی به شریان‌های پایین‌دست و نیز تغییر الگوی زمانی جریان، تحت تاثیر قرار می‌گیرد. به منظور ارزیابی کامل اثرات اقتصادی و اجتماعی سدسازی لازم است ابعاد مختلف آن مورد بررسی قرار گیرد اما در این مطالعه صرفاً تمرکز بر بخشی از این اثرات است.

هرساله مخارج مربوط به سدسازی یکی از ردیف‌های مهم در مخارج عمرانی به حساب می‌آید. طبق قانون بودجه سال ۱۴۰۰ کل کشور، حدود ۱۶ درصد از مخارج دولت در زیرساخت‌های فیزیکی (اعتبارات طرح‌های تملک دارایی‌های سرمایه‌ای)، به منابع آب مرتبط است و حدود چهار درصد از مخارج دولت در زیرساخت‌های فیزیکی به مخارج تامین آب اختصاص دارد که این مخارج غالباً به سدسازی مرتبط است.

به‌رغم آنکه بخش قابل‌ توجهی (حدود چهار درصد) از مخارج عمرانی دولت و سرمایه‌گذاری‌های دولت بر زیرساخت‌های فیزیکی، به سدسازی و موارد مرتبط با آن اختصاص دارد، اما در شکل 3 مشاهده شد میزان آبی که سدهای جدید تنظیم می‌کنند کمتر از سدهای سال‌های ابتدایی است و سطح زیر کشت هر سد نیز به‌طور چشمگیری کاهش داشته و در نتیجه سدها احتمالاً اثرات کمتری خواهند گذاشت. این مساله نشان می‌دهد لازم است پیامد این مخارج دقیق‌تر بررسی شود. علاوه بر موارد بالا یکی از سوالاتی که با شدت گرفتن بحران آب در کشور جدی‌تر شده، آن است که آیا به‌واقع سدها به توسعه و نیل به اهداف خود منجر شده‌اند یا خیر؟ در واقع به‌رغم آنکه در نگاه اکثر مردم، نمایندگان مجلس و مسوولان، سدسازی یکی از ضرورت‌های توسعه است و به همین دلیل بسیاری از نمایندگان در طول سالیان مختلف به دنبال پروژه‌های سدسازی برای حوزه‌های انتخابیه خود بوده‌اند، اما عده‌ای از کارشناسان اعتقاد دارند اغلب پروژه‌های سدسازی در کشور با انگیزه‌های سیاسی اجرا می‌شوند و همین مساله موجب می‌شود به توسعه منجر نشوند و به کم‌آبی دامن بزنند؛ به همین دلایل عده‌ای سدها را از جمله اصلی‌ترین دلایل جدی شدن بحران آب در کشور می‌دانند.

دو دسته نتیجه اصلی از مقاله حاضر به دست می‌آید. اول، با استفاده از داده‌های شهرستانی تولیدات کشاورزی نشان داده می‌شود که در شهرستان محل سد، سطح زیرکشت آبی، 18 /0 درصد افزایش یافته اما سطح زیرکشت دیم تغییری نکرده است؛ به‌علاوه ایجاد سد در بالادست، اثر معناداری روی سطح زیر کشت محصولات کشاورزی نداشته است. ارزش حقیقی تولیدات آبی در شهرستان سد، 71 /0 درصد افزایش یافته و ارزش حقیقی تولیدات دیم، 41 /0 درصد کاهش یافته که می‌تواند ناشی از جایگزینی محصولات دیم با محصولات آبی در اثر ساخت سد باشد که این مساله می‌تواند در شرایط کم‌آبی برای کشور مشکلاتی ایجاد کند.

دسته دوم نتایج به هزینه سرانه در شهرستان‌های مختلف در اثر سدسازی مربوط می‌شود. سد بالادست بر هزینه سرانه اثر منفی دارد که برای مناطق روستایی، این نتیجه پایدار و برای مناطق شهری ناپایدار اما منفی است. علت احتمالی این نتیجه این است که در اثر سدسازی آب کمتری به منطقه پایین‌دست می‌رسد و رفاه کاهش می‌یابد چرا که سطح زیر کشت محصولات آب‌بر در منطقه پایین‌دست به طرز معناداری کاهش پیدا کرده است که همین مساله می‌تواند نشانگر کاهش آب در شهرستان پایین‌دست باشد. با توجه به نتایج حاصل از این مطالعه، مشخص شد سدسازی، به افزایش سطح زیر کشت و ارزش حقیقی تولیدات کشاورزی در شهرستان محل سد منجر می‌شود و موجب تغییر کشت از دیم به آبی و همچنین از محصولات کم‌آب‌بر به محصولات با مصرف آب بیشتر می‌شود اما بر درآمد سرانه و هزینه سرانه خانوار در شهرستان هدف اثری ندارد. علاوه بر این مساله و با توجه به اینکه میزان آب بیشتری در شهرستان محل سد به منظور کشاورزی نیاز خواهد بود، آب شهرستان پایین‌دست کاهش یافته و هزینه سرانه خانوار روستایی در شهرستان پایین‌دست سد کاهش می‌یابد. بدین ترتیب سدسازی با وجود اینکه به افزایش ارزش حقیقی تولیدات کشاورزی در شهرستان محل سد منجر می‌شود، موجب مصرف آب بیشتر در آن شهرستان و همچنین کاهش رفاه روستاهای شهرستان پایین‌دست می‌شود و لازم است شهرستان‌های پایین‌دست به دلیل هزینه‌های واردشده در اثر سدسازی جبران شوند چرا که سدهای جدید در کشور عمدتاً آب کمی تنظیم می‌کنند و صرفاً برای همان شهرستان کاربرد خواهند داشت. همچنین با توجه به وضعیت کم‌آبی در کشور، حرکت از کشت دیم به سمت کشت آبی و همچنین به سمت محصولات آب‌بر، موجب مصرف آب بیشتر در بخش کشاورزی خواهد شد که به بحران کم‌آبی دامن می‌زند و در نتیجه می‌بایست در سدسازی‌های آینده و سیاست‌های کشاورزی، به این مساله توجه شود.

با توجه به اینکه تحقیق حاضر، اولین تحقیقی است که به این سوال در ایران پرداخته است، اقدامات متفاوتی برای تکمیل آن می‌توان در ادامه انجام داد. اول، لازم است بالادست دقیق‌تر تعریف شود و صرف بالاتر بودن میانگین ارتفاع شهرستان همسایه به معنی بالادست بودن سدهای آن نیست. دوم، باید از متغیر ابزاری مناسبی استفاده کرد تا درون‌زایی ناشی از علیت معکوس اثرگذاری کشاورزی بر ساخت سد در یک منطقه یا متغیر محذوف از بین برود. این متغیر ابزاری می‌تواند دبی رود، الگوی بارش و واریانس آن یا به‌طور مثال نسبت بارش بهار و تابستان به کل بارش سالانه و عرض رودها یا دره‌ها باشد. سوم، باید به‌جای کنترل کردن با میانگین سالانه بارش شهرستان، با الگوی بارش کنترل شود که واریانس بارش و میزان آن در فصول مختلف نیز اثرگذار است. همچنین بهتر است علاوه بر بارش، دما نیز در متغیرهای کنترلی لحاظ شود. سایر مسیرهایی که می‌توانند ادامه‌دهنده این تحقیق باشند عبارت‌اند از: بررسی میزان آب تنظیمی واقعی هر سد در هر سال یا جدا کردن اثر سدهای کوچک و بزرگ به جای بررسی تعداد کل سدها، بررسی سایر تولیدات کشاورزی زراعی به‌خصوص چغندرقند و نیشکر (ارتقای میزان تولیدات در نظر گرفته‌شده از ۷۰ به ۹۰ درصد) و همچنین تولیدات باغی، تحلیل اقلیمی و حوضه‌ای نتایج، تحلیل اثرات سدسازی بر درآمد کشاورزی و بررسی اثر سدسازی بر مصرف آب در کشاورزی با استفاده از سند ملی آب. 

* این تحلیل با مشاوره و راهنمایی استاد محمد وصال تدوین شده است.