پادشاه بی‌رگ

سیب‌زمینی را پادشاه سبزیجات می‌دانند. با وجود آنکه بیش از چند صد سال از کاشت این محصول مغذی در سراسر جهان نمی‌گذرد، پس از برنج، گندم و ذرت، سیب‌زمینی چهارمین ماده غذایی پرمصرف در دنیاست. حدود هشت هزار سال تا پنج هزار سال قبل از میلاد مسیح، سرخ‌پوستان در پرو برای اولین بار این گیاه را به عنوان ماده غذایی کشف کردند. در سال 1536 میلادی فاتحان اسپانیایی سیب‌زمینی را پیدا کرده و برای نخستین بار به اروپا بردند. قبل از پایان قرن شانزدهم خانواده‌های اسپانیایی اقدام به کاشت این محصول در سواحل شمالی این کشور کردند. در سال 1589 سر والتر رالی سیب‌زمینی را به ایرلند برد و در آنجا پرورش داد. سیب‌زمینی در سال 1621 توسط فرماندار برمودا در دو صندوق چوبی به ایالات متحده فرستاده شد و از سال 1719 کاشت آن در آمریکا رسماً گسترش یافت. سیب‌زمینی سرخ‌شده را در سال 1804 اولین بار توماس جفرسون در کاخ سفید معرفی کرد. در زمان حمله به Klondike آلاسکا، ارزش هر کیلو سیب‌زمینی به ارزش طلا رسید. در آن زمان طلا فراوان‌تر از غذاهای مغذی بود. در اکتبر 1995 سیب‌زمینی اولین محصولی بود که توسط ناسا در فضا کاشته شد. پایه اصلی بیشتر غذاهای فضانوردان سیب‌زمینی است. با آنکه تنها 400 سال است که کشور‌های اروپا و جهان این محصول کشاورزی را به عنوان ماده غذایی می‌شناسند و کشت می‌دهند، اما ماهیت خشک، انرژی و پروتئین درونی سیب‌زمینی، آن را به یکی از پرمصرف‌ترین سبزیجات در جهان تبدیل کرده و این ماده خوراکی را بخش مهمی از وعده غذایی صبحانه، ناهار و شام مردم تمام دنیا کرده است. در حال حاضر چین، روسیه، هلند، بلژیک و لهستان بزرگ‌ترین سهم را در تولید جهانی سیب‌زمینی دارند. سازمان غذا و کشاورزی آمریکا، مجموع تولید جهانی سیب‌زمینی در سال 2010 را 324 میلیون تن و در سال 2011 را 330 میلیون تن گزارش کرد. این بدین معناست که متوسط شهروندان جهان در نخستین دهه قرن‌21، 32 کیلوگرم سیب‌زمینی در سال مصرف کرده‌اند. اهمیت سیب‌زمینی به خواص و انرژی درونی آن و شرایط سهل رویش آن است. سازگاری این گیاه با شرایط آب و هوایی مناطق مختلف به گونه‌ای است که هم‌اکنون در بیش از ۱۴۰ کشور جهان تولید می‌شود. با این حال تنش‌های مختلف نظیر کم‌آبی و خشکی و نیز حرارت بالا موجب شده که بیشترین میزان تولید و عملکرد این گیاه در کشورهای مناطق معتدله باشد. سیب‌زمینی بعد از اروپا، در آسیای جنوبی و شرقی، یک کالای خوراکی اساسی محسوب می‌شود. چندین دهه است که چین بزرگ‌ترین تولید‌کننده سیب‌زمینی در جهان است و بیش از یک‌سوم سیب‌زمینی جهان در چین و هند کاشته می‌شود. کاشت سیب‌زمینی یک تغییر جغرافیایی از کشورهای ثروتمندتر به مناطق کم‌درآمدتر داشته است. در سال 2008 چندین سازمان بین‌المللی همزمان بر نقش سیب‌زمینی در تولیدات غذایی جهان تاکید کردند. به‌رغم وجود بحران اقتصادی در آن سال، سازمان ملل با اشاره به توان بالقوه این محصول و برای بالا بردن ارزش آن در کشورهای در حال توسعه، سال 2008 را رسماً سال بین‌المللی سیب‌زمینی نامید و به این محصول غذایی لقب گنج و پادشاه سبزیجات را داد. این اقدام به دنبال اعلام سال بین‌المللی برنج در سال 2004 صورت گرفت. به طور متوسط سالانه حدود 330 میلیون تن سیب‌زمینی تولید می‌شود که حدود 124 میلیون تن آن در اروپا و 145 میلیون تن آن در آسیا کاشته می‌شود. بیشترین تولید‌کنندگان این محصول در سال 2011، چین، هند، روسیه، اوکراین، آمریکا و آلمان بودند. چین با آنکه بزرگ‌ترین تولید‌کننده سیب‌زمینی است اما تنها 4/0 درصد از آن را صادر می‌کند.

بازار سیب‌زمینی در جهان

در بازار اروپا سیب‌زمینی در فرانسه بالاترین قیمت را دارد. در طول سال‌های 2010 و 2011 قیمت سیب‌زمینی در فرانسه از 208 یورو در هر تن به 350 یورو در هر تن رسید. در این سال‌ها قیمت سیب‌زمینی آلمان از 170 یورو به ازای هر تن به 270 یورو به ازای هر تن رسید. در سال 2010 پایین‌ترین و پر‌نوسان‌ترین نرخ قیمتی سیب‌زمینی اروپا در بازار بلژیک مشاهده شد. قیمت آن 110 یورو در هر تن بود که در نیمه سال به 250 یورو رسید ولی در ماه‌های آخر 2010 به 110 یورو بازگشت. در سال 2011، به علت خشکسالی بهاری و تاخیر در برداشت محصول و دسترسی کم، قیمت سیب‌زمینی در اروپا افزایش یافت. قیمت سیب‌زمینی در آوریل 2012 در بازار معاملات Eurex اروپا به بیش از 210 یورو در هر تن رسید. این در حالی است که قیمت آن در آوریل 2011، 130 یورو به ازای هر تن و در آوریل 2010 کمتر از 140 یورو بود. افزایش تقاضای جهانی برای سیب‌زمینی و غذاهایی همچون سیب‌زمینی سرخ‌شده که پایه اصلی آن سیب‌زمینی است، موجب افزایش 8/8 درصدی نرخ صادرات در سال گذشته شده است. انگلستان، نیوزیلند، کانادا، بلژیک و فرانسه بالاترین نرخ افزایش صادرات را داشتند. صادرات جهانی طی 10 سال گذشته بیش از 6/32 درصد رشد داشته که چین، انگلستان، کانادا و فرانسه بیشترین سهم را در افزایش این نرخ دارند. روسیه تاثیر زیادی روی تقاضای جهانی سیب‌زمینی در دهه حاضر داشته است. بالاترین نرخ معاملات جهانی سیب‌زمینی به سال‌های 2008 و 2009 بر می‌گردد. یکی از عوامل اصلی این افزایش معاملات شاید نام‌گذاری سال 2008 به عنوان سال جهانی سیب‌زمینی باشد. واردکنندگان اصلی سیب‌زمینی در سال 2011، روسیه، فرانسه، ایالات متحده، ایتالیا و اسپانیا بوده‌اند. در سال 2011-2010 روسیه حدود 5/1 میلیون تن سیب‌زمینی وارد کرد که بیشترین میزان واردات آن از نیوزیلند، مصر و فرانسه بود. ارزش واردات روسیه در سال 2011، 386 میلیون یورو بود. مصرف سرانه سیب‌زمینی در اروپا در سال 1997، 2/96 کیلوگرم بود که در سال 2007 به 4/91 کیلوگرم کاهش یافت. با افزایش جمعیت جهان، تقاضا برای تولید و مصرف سیب‌زمینی افزایش خواهد یافت. در سال 2013 به علت بارش‌های فراوان بهاری، تولید سیب‌زمینی در کشورهای اصلی تولید‌کننده سیب‌زمینی در اروپا یعنی فرانسه، آلمان، نیوزیلند و انگلستان به پایین‌ترین سطح و قیمت آن به بالاترین نرخ خواهد رسید. به جز در بلژیک که از کشورهای مهم تولید‌کننده سیب‌زمینی است، نرخ تولید به زیر متوسط خواهد رسید. امسال تقاضا برای مصرف و تولید بیشتر خواهد شد و طبق پیش‌بینی کارشناسان قیمت‌ها بالاتر از متوسط پنج‌ساله اخیر خواهد بود. پیش‌بینی می‌شود تولیدات جهانی تنها 8/7 درصد رشد کند. طبق نظر کارشناسان در سال جاری در آمریکا تولیدات کاهش می‌یابد زیرا کشاورزان در پاسخ به قیمت‌های پایین سال گذشته، محصولات کمتری کاشتند. پیش‌بینی می‌شود تولید آمریکا 4/4 درصد و تولید کانادا 7/2 درصد کاهش یابد.

سیب‌زمینی در ایران

در ایران حدود 200 سال پیش، سیب‌زمینی نخستین بار توسط سرجان ‌ملکم در اواسط پادشاهی فتحعلی‌شاه قاجار به کشور آورده شد. به همین دلیل در ابتدا به آن «آلوی ملکُم» می‌گفتند و اکنون هم در بعضی شهرهای ایران سیب‌زمینی را به نام آلو می‌شناسند. شهرستان‌های اردبیل و اقلید یکی از تولیدکنندگان مهم این محصول در ایران هستند. سال گذشته حدود 5/4 میلیون تن سیب‌زمینی در ایران تولید شد. حدود 500 هزار تن آن مازاد بر مصرف است که صادر می‌شود. بیشتر صادرات سیب‌زمینی ایران به کشورهای عراق، ترکمنستان، روسیه، آذربایجان، افغانستان و حاشیه خلیج فارس است. سرانه سیب‌زمینی در ایران 45 کیلوگرم است. صادرات اخیر ایران مشکلات قیمتی در بازار ایجاد کرده است. در سال 1386 در پی اجرای هدفمندی یارانه‌ها، قیمت هر کیلو سیب‌زمینی به 1500 تومان هم رسید. در سال 1387 روی آوردن برخی چغندرکاران به کاشت سیب‌زمینی، موجب تولید مازاد بر مصرف و افت قیمت این محصول شد. در سال 1388 توزیع ناصحیح سیب‌زمینی موجب عرضه کم این محصول در بازار شد. در سال 1390 روزانه 100 هزار تن به کشورهای همسایه صادر شد که کاهش عرضه داخلی و افزایش قیمت آن را در پی داشت. قیمت تمام‌شده هر کیلو سیب‌زمینی برای کشاورزان 600 تومان است ولی در بازار خرده‌فروشی 2500 تومان به فروش می‌رسد. کارشناسان معتقدند صادرات موجب کاهش این محصول در بازار و افزایش قیمت آن شده است و با افزایش میزان مصرف در ماه رمضان قیمت آن احتمالاً بازهم بالا برود.