پوشش بیمه‌ای در برابر تورم

هفته گذشته ابراهیم رئیسی درباره ارز 4200تومانی اظهاراتی مطرح کرد که می‌توان از خلال آن درباره برنامه پیش‌روی دولت احتمالاتی مطرح کرد. رئیس‌جمهوری بیان کرده بود که ارز دولتی تخصیص داده‌شده به سفره مردم راه نیافته و سر از جیب دلالان درآورده است. او البته تاکید کرده بود که دولت برنامه ندارد زمینه‌هایی فراهم کند که به اقتصاد شوک وارد شود. گرچه در سال‌های گذشته اقتصاددانان بسیاری خواهان حذف ارز 4200تومانی شده بودند، اما اخیراً صداهای دیگری هم به گوش رسید و آن هم مبتنی بر تشویق دولت در جهت استمرار توزیع ارز دولتی بود عمدتاً با این استدلال که حذف ارز 4200تومانی می‌تواند زمینه‌های تشدید تورم در اقتصاد ایران را فراهم کند. درباره اینکه حذف ارز با نرخ ترجیحی برای اقتصاد ایران چه تبعاتی به دنبال خواهد داشت، با کامران ندری، اقتصاددان، گفت‌وگو کردیم. وی با بیان اینکه سیاست حذف ارز 4200تومانی اقدامی درست است مشروط بر اینکه در شرایط ثبات اقتصادی ایجاد شود، خواستار روشن شدن برنامه حمایتی جایگزین حذف ارز 4200تومانی شد. وی همچنین توضیحاتی درباره احتمال وقوع شوک ارزی در اقتصاد ایران ارائه کرده و گفت گرچه احتمال وقوع شوک خارجی اندک است اما تورم‌های سنگین می‌تواند در اقتصاد ایران به شوک ارزی داخلی منجر شود. در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید.

♦♦♦

  هفته پیش رئیس‌جمهوری در سخنانی مطرح کرد که ارز 4200تومانی به جای سفره مردم، سر از جیب دلالان درآورده و به صورت تلویحی از حذف ارز 4200تومانی خبر داد. چه تحلیلی بر اجرای چنین سیاستی دارید؟ بسیاری نگران آثار تورم‌زای چنین اقدامی هستند.

گفته‌های رئیس‌جمهوری کاملاً درست است. به این معنی که ارز 4200تومانی به هدف خود اصابت نکرده است. این‌طور که واردکنندگان پس از دریافت ارز 4200تومانی به وارد کردن کالا مبادرت می‌کنند ولی در فرآیند انتقال به مصرف‌کننده، به قیمت‌ها افزوده می‌شود و مصرف‌کننده نهایی بر اساس نرخی که ما انتظار داریم، کالا را دریافت نمی‌کند. بنابراین افرادی که از ارز 4200تومانی منتفع می‌شوند واسطه‌هایی هستند که این وسط قرار گرفته‌اند. در واقع آنها هستند که از مزیت ارز 4200تومانی استفاده می‌کنند. البته این حرف را در رابطه با همه کالاهای مشمول ارز 4200تومانی نمی‌توان گفت. فرض کنید در رابطه با اقلام دارویی به دلیل سیستمی که در وزارت بهداشت تعریف شده است تا حدودی ارز 4200تومانی موثر واقع شده و قیمت اقلام دارویی چندان افزایش نیافته است. با این حال در رابطه با سایر کالاهای مشمول ارز 4200تومانی، این موضوع صدق نمی‌کند. به این دلیل که سیستم نظارتی چندان قوی نبوده و مصرف‌کنندگان نتوانستند کالا را با قیمت مناسب دریافت کنند. این واقعیتی است که اکنون وجود دارد. البته از پیش هم بروز چنین مشکلاتی قابل پیش‌بینی بود. وقتی برای عرضه کالایی قیمتی پایین‌تر از قیمت بازار تعیین می‌شود، طبیعتاً فرصتی برای رانت‌جویان هم فراهم می‌شود. مخصوصاً برای افرادی که روزنه‌های نظارتی را به خوبی می‌شناسند و می‌دانند که امکان نظارت دقیق توسط دولت وجود ندارد. این گروه افرادی هستند که از فرصت‌های فراهم‌شده استفاده کرده و برای خود درآمد فراهم می‌کنند. در این میان مصرف‌کنندگان نهایی هم وجود دارند که سرشان بی‌کلاه می‌ماند. 

اما نکته‌ای دیگر هم وجود دارد که باید به آن توجه کرد. فارغ از اینکه ارز 4200تومانی توانسته به هدف خود اصابت کند یا خیر؟ خود موضوع توزیع ارز 4200تومانی می‌تواند یک آثار روانی داشته باشد. به این ترتیب حذف ارز 4200تومانی در شرایطی که دولت موفق به کنترل نرخ تورم نشده است، می‌تواند انتظارات تورمی را در اقتصاد تشدید کند. به این ترتیب گرچه حذف 4200تومانی کار درستی است ولی در شرایط فعلی که دولت نتوانسته است نرخ تورم را کنترل و مهار کند و ما شاهد افزایش روزافزون قیمت‌ها هستیم، حذف ارز 4200تومانی می‌تواند روی موج افزایش قیمت‌ها سوار شده و آثار و تبعات تورمی قابل ملاحظه‌ای داشته باشد. این تنها موضوع قابل ملاحظه‌ای است که اکنون باید مورد توجه قرار گیرد.

  آقای رئیسی تاکید کردند که حذف ارز 4200تومانی به نحوی انجام خواهد شد که به اقتصاد شوک وارد نشود. چطور ممکن است؟ به عبارت دیگر چطور می‌توان شرایطی را فراهم کرد که حذف ارز 4200تومانی تبعات قابل ملاحظه‌ای بر اقتصاد تحمیل نکند؟

من فکر می‌کنم اگر دولت موفق شود تا حدودی موج افزایش قیمت‌ها را کنترل کند و یک ثبات قیمتی قابل ملاحظه ایجاد کند، در مرحله بعدی می‌توان به سراغ اصلاح وضعیت یارانه‌های پنهانی رفت که در اقتصاد کشور وجود دارد. ما می‌پذیریم که یارانه‌های پنهان باید حذف شود اما پیش‌زمینه آن هم باید فراهم شود و آن ایجاد شرایط اقتصاد کلان مساعد و مناسب است. البته در حال حاضر چنین وضعیتی در اقتصاد ما وجود ندارد و در نتیجه باید بااحتیاط عمل کرد.

از ابتدا هم به دولت آقای رئیسی توصیه می‌شد که کنترل تورم را در اولویت قرار دهد چرا که با کنترل و مهار تورم، هزینه خیلی از برنامه‌ها برای دولت سیزدهم کاهش پیدا می‌کند. از جمله این برنامه‌ها همین حذف ارز 4200تومانی است. وقتی کشوری گرفتار تورم است، هر یک از برنامه‌های دولت هزینه‌های اجرای زیادی به دولت تحمیل می‌کند. بنابراین توصیه من به دولت این است که در وهله اول تورم را کنترل کند. تورم به بی‌اعتمادی به دولت منجر می‌شود. همین‌طور تورم باعث می‌شود که مردم نسبت به اجرای موفقیت‌آمیز برنامه‌های دولت دچار تردید باشند. بسیاری از مردم این ذهنیت را پیدا خواهند کرد که کالاهایی که قبلاً می‌توانستند با قیمتی خریداری کنند، با اجرای برنامه دولت دیگر قادر نخواهند بود آنها را به همان قیمت خریداری کنند و هزینه‌های آنها افزایش خواهد یافت. بنابراین تاکید می‌کنم که کنترل تورم برای کاهش هزینه‌های مربوط به اجرای سیاست‌های دولت ضروری است.

  از ابتدا یکی از اهداف تخصیص ارز 4200تومانی جلوگیری از افزایش قیمت کالاهای اساسی و به نحوی حمایت از دهک‌های پایین درآمدی بود. اکنون با حذف ارز با نرخ ترجیحی دولت نیاز به جایگزینی برای آن دارد یا خیر؟

درست است که موضوع حذف ارز 4200تومانی مطرح شده ولی هنوز معلوم نیست که یارانه‌ها قرار است چگونه پرداخت شود؟ آیا قرار است مابه‌التفاوت ارز 4200تومانی با نرخ ارز را به شکل یارانه نقدی به افراد پرداخت کنند؟ یا قرار بر این است که این یارانه به همه مردم به صورت یکسان پرداخت شود؟ آیا قرار است یک عده حذف شوند؟ آیا به سیستم تشخیص خانوارهای مستحق دریافت یارانه اعتماد وجود دارد؟ بنابراین هنوز یکسری ابهامات درباره برنامه دولت وجود دارد. به عبارتی درست است که رئیس‌جمهور به درستی به ضرورت حذف ارز 4200تومانی اشاره کرده است، اما اینکه چگونه قرار است در نظام پرداخت یارانه‌ها اصلاحات ایجاد شود، از برنامه‌ای رونمایی نشده است. بنابراین حذف ارز 4200تومانی یک روی سکه است و اما روی دیگر سکه این است که دولت چگونه می‌خواهد برنامه حمایتی خود را پیاده‌سازی کند؟ در دولت آقای روحانی عده‌ای از دریافت یارانه حذف شده‌اند ولی با این حال با توجه به اتفاقاتی که در چند سال اخیر در اقتصاد ایران افتاده است، ممکن است عده‌ای از آن گروه، به مستحقان دریافت یارانه تبدیل شده باشند. همان‌طور که می‌دانید طی چهار سال گذشته قدرت خرید بخش زیادی از خانوارهای ایرانی کاهش یافته است. بنابراین درست است که حدود چهار سال پیش بدون اینکه مشکلی ایجاد شود به این افراد یارانه‌ای پرداخت نمی‌شد ولی ممکن است اکنون شرایط زندگی این افراد تغییر کرده باشد، این در حالی است که نظام یارانه‌ای ما اکنون توانایی و قدرت شناخت این افراد را ندارد. تاکید می‌کنم که در طول زمان تعداد افراد تحت پوشش یارانه‌ها تغییر می‌کند. بعضاً حتی ممکن است لازم باشد برخی از پوشش یارانه‌ها خارج شوند. در حالی که اکنون زیرساخت‌های لازم برای شناسایی این افراد در کشور وجود ندارد. اشخاص مشمول دریافت یارانه باید به خوبی شناسایی شوند که هر گاه لازم شد مشمول یارانه شده و هر گاه مقتضی بود از شمول یارانه خارج شوند. بدون فراهم کردن چنین زیرساخت‌هایی در نهایت نظام یارانه‌ای در کشور با مشکل روبه‌رو می‌شود. همین سیستم تخصیص ارز 4200تومانی با همه ایراداتی که تاکنون داشته ولی تا حدود قابل توجهی مانع از افزایش قیمت‌ها برای اقشار ضعیف و کم‌درآمد و طبقه متوسط شده است. باید دید که چه جایگزینی برای آن تعیین می‌شود. مشخصاً رویه سابق تاکنون نتوانسته است کمک‌حال افراد کم‌درآمد باشد. به ویژه در سال‌های اخیر که تورم بالا بر اقتصاد ایران تحمیل شد. اگر قرار باشد ارز 4200تومانی حذف شود، قیمت‌ها بار دیگر بالا رود، در حالی که این گروه‌ها هم یارانه دریافت نکنند، به معیشت و زندگی آنها ضربه سنگینی وارد می‌شود. بنابراین باید مساله را به صورت همه‌جانبه دید و بررسی کرد. به عبارت دیگر صرفاً ارز 4200تومانی مطرح نیست بلکه باید تیم اقتصادی دولت روشن کنند همراه با اجرای حذف ارز 4200تومانی چه سیاست‌های جایگزینی اعمال خواهند کرد.؟

 پس نتیجه می‌گیریم که شرایط فعلی اقتصاد ایران را برای حذف ارز 4200تومانی مناسب ارزیابی نمی‌کنید؟

به نظر من اکنون شرایط مساعدی از لحاظ اقتصاد کلان برای حذف ارز 4200تومانی وجود ندارد. بی‌اعتمادی به دولت انتظارات تورمی را افزایش داده است و حذف ارز 4200تومانی در شرایط فعلی می‌تواند شرایط را بدتر و سخت‌تر کند. در عین حال از گفته‌های مطرح‌شده چنین برمی‌آید که برنامه دولت هم هنوز کامل نیست و درباره ابعاد مختلف ماجرا نیز هنوز برنامه مشخصی در دستور کار قرار ندارد. توصیه اکید به دولت این است که برای فراهم شدن مقدمات حذف ارز 4200تومانی در وهله اول به فکر کنترل تورم باشد.

  هفته گذشته پس از اعلام احتمال حذف ارز 4200تومانی از سوی دولت، یکی از کارشناسان اقتصادی سخنانی را مطرح کرد مبنی بر اینکه حذف ارز 4200تومانی سیاستی تورم‌زاست که زمینه را برای فربه‌تر شدن گروهی که از تورم سود می‌برد فراهم کرده و به عبارتی دیگر سیاستی است که می‌تواند به گسترش فساد در جامعه بینجامد. چه نظری دارید؟

بحث تورم یک بحث کلان است و ارتباط چندانی با ارز 4200تومانی پیدا نمی‌کند. البته قبول دارم که باید کنترل تورم به اولویت اول دولت تبدیل شود. اکنون چند قلم کالا مشمول ارز 4200تومانی می‌شوند. تعداد این کالاها زیاد نیست ولی به هر حال ممکن است با افزایش تورم قیمت این کالاها افزایش پیدا کند، اما با این حال نمی‌توان به این افزایش گفت «تورم». البته همان‌طور که اشاره کردم در شرایطی که تورم بالاست،‌ خبرهایی از قبیل حذف ارز 4200تومانی می‌تواند به تشدید انتظارات تورمی منجر شده و بر قیمت همه کالاها تاثیر بگذارد. من هم تاکید کردم که اجرای سیاست‌هایی از قبیل حذف ارز 4200تومانی صرفاً زمانی خوب است که در کنترل تورم توفیقی به دست آمده باشد. وقتی چنین توفیقی حاصل نشده باشد ممکن است با افزایش قیمت‌ها روبه‌رو شویم. اگر دولت توانسته بود در کنترل تورم موفق عمل کند، حذف ارز 4200تومانی تبعات تورمی چشمگیری به دنبال خود نداشت. بنابراین من با نظر کارشناس محترم موافق نیستم که حذف یارانه 4200تومانی می‌تواند سیاستی باشد در جهت منافع افرادی که از افزایش تورم متنفع می‌شوند. از منظر اقتصاد کلان در مجموع از تورم همه متضرر می‌شوند و کل اقتصاد کشور لطمه می‌بیند. اگر بخواهم به صورت جزئی‌تر به موضوع نگاه کنم باید بگویم که اگر در اقتصاد ایران در شرایط کنونی تورمی در حدود چهار یا پنج درصد وجود داشت و طرح حذف ارز 4200تومانی هم یک طرح جامع با لحاظ کردن جمیع ابعاد بود می‌توانستیم انتظار داشته باشیم که اجرای این طرح به تورم شش‌درصدی منجر شود. با این حال طبق گزارش مرکز آمار ایران تورم کنونی اقتصاد ایران در حدود 45 درصد است. این شرایط تورمی مانع جدی برای اجرای سیاست‌هایی مانند اصلاح وضعیت یارانه‌های پنهان است.

  در خصوص شوک ارزی از شما می‌پرسم. اقتصاد ایران در دوره‌های مختلف با شوک ارزی روبه‌رو شده است. چقدر احتمال پیش آمدن یک بحران ارزی دیگر را در افق نزدیک محتمل می‌دانید؟ لطفاً توضیحی هم درباره رابطه حذف ارز 4200تومانی با بازار ارز دهید. حذف ارز 4200تومانی نمی‌تواند به شوک مثبت در اقتصاد منجر شود؟ یا چه نتایجی به دنبال خواهد شد؟

بحران ارزی یعنی شوک ارزی نخواهیم داشت مگر اینکه تحریم‌ها تشدید شود یا خدایی نکرده درگیری در منطقه رخ دهد. اگر درگیری رخ دهد و ما هم جزو آن درگیری باشیم، می‌توان پیش‌بینی کرد که بحران ارزی در کشور رخ دهد. حالا اگر بخواهیم حذف ارز 4200تومانی و تاثیر آن بر بازار ارز را بررسی کنیم، باید بگوییم که حذف ارز 4200تومانی می‌تواند مقداری به کنترل و مدیریت نرخ ارز در بازار ارز کمک کند. تاکید می‌کنم بعید می‌دانم که از خارج کشور شوک ارزی خاصی در راه باشد. با این حال لازم است به این موضوع اشاره کنم که آنچه می‌تواند بازار ارز را تهدید کند و باعث شود که نرخ ارز در بازار ارز افزایش یابد، تورم است. به نظر من جدی‌ترین مشکل دولت در شرایط فعلی همین مساله تورم است. به عبارت دیگر شما نمی‌توانید انتظار داشته باشید که به‌‌رغم وجود تورم 50 یا 60درصدی در اقتصاد، نرخ ارز افزایش نیابد. چنین اتفاقی محال است. حتی نمی‌شود با وجود تورم‌های دورقمی بالا دولت برنامه موثری برای جلوگیری از کسری بودجه تهیه کند. به این دلیل که هزینه‌های دولت هم به خاطر نرخ تورم به صورت اسمی افزایش می‌یابد. بنابراین مساله اصلی که می‌تواند به اقتصاد ایران شوک وارد کند تورم است. موضوع موثر دیگر هم همان‌طور که پیشتر توضیح دادم تشدید تحریم است. که البته درباره این هم باید بگویم سخت‌ترین تحریم‌ها را علیه اقتصاد ایران ترامپ اعمال کرد و به نظر نمی‌رسد که در دولت جدید آمریکا، شرایط به دوران ترامپ برگردد. بنابراین برداشت من این است که دیگر شوک ارزی شبیه به آنچه در سال 1397 اقتصاد ایران دچار آن شد،‌ در افق پیش‌رو نخواهیم داشت. اما تهدید جدی بازار ارز تورم است. شرایط تورمی می‌تواند باعث شود که مردم برای اینکه خود را در برابر تورم حفظ کنند تلاش کنند یک پوشش بیمه‌ای برای خود ایجاد کنند و به بازار ارز هجوم ببرند. به نظر من اکنون خطر جدی در داخل است و خطر شوک خارجی چندان جدی به نظر نمی‌رسد. تورم موجود در اقتصاد ایران می‌تواند حتی به این منتهی شود که برنامه‌های خوب دولت هم قابل پیاده‌سازی و اجرا نباشد.