خط تولید فقر
برای کاهش فقر، اصلاحات اقتصادی اولویت دارد یا اصلاح نظام اداری؟
فاطمه شیرزادی: تنها چند هفته پس از پیروزی انقلاب اسلامی، کمیته امداد امام خمینی با هدف ساماندهی و رسیدگی به امور محرومان و نیازمندان کشور تشکیل شد. این کمیته تا امروز اصلی‌ترین خیریه مرکزی کشور است که به عنوان متصدی رسیدگی به امور فقرا شناخته می‌شود و بیش از 5 /1 میلیون خانوار تحت پوشش آن قرار دارند. اما کمیته امداد تنها نهادی نیست که در سال‌های اولیه پس از انقلاب به این منظور تاسیس شده است. بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی نیز یک سال پس از تاسیس کمیته امداد، با هدف تجمیع اموال و دارایی‌های مصادره‌شده و با شعار تخصیص این دارایی‌ها به نیازمندان شکل گرفت. اگرچه «کاهش استضعاف مادی و فرهنگی مستضعفان» به عنوان یکی از اصلی‌ترین اهداف فعالیت بنیاد مطرح شده، اما امروز بنیاد مستضعفان بیشتر به عنوان مجموعه‌ای از هلدینگ‌های اقتصادی شناخته می‌شود تا یک دستگاه خیریه یا نهاد حمایتی، با این حال نام «مستضعفان» بر سر بنیاد باقی مانده و کاهش استضعاف از ماموریت‌های آن است. ستاد اجرایی فرمان حضرت امام که اندکی پیش از رحلت امام خمینی تاسیس شد نیز نهاد اقتصادی بزرگ دیگری است که علاوه بر فعالیت گسترده در حوزه‌های مختلف اقتصادی، رسیدگی به امور خیریه را نیز در دستور کار دارد. مورد مشابه این ستاد، آستان‌های مقدسی مانند آستان قدس رضوی هستند که در کنار فعالیت‌های گسترده اقتصادی، فعالیت‌های خیریه‌ای هم دارند که مستقل از دولت و خارج از چارچوب رسمی و صلاحدید دولتی انجام می‌شود. با این حال علاوه بر دستگاه‌های مذکور که خارج از نظارت قوه مجریه فعالیت می‌کنند، قوه مجریه نیز در این زمینه فعالیت‌هایی دارد که از طریق وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی دنبال می‌شود. هدف اصلی تاسیس این وزارتخانه تجمیع همه نهادهای خدماتی، حمایتی و بیمه‌گر عنوان شده است؛ هدفی که تحقق آن از فرط دشواری به امر محال شبیه است چراکه اساساً دستگاه‌ها و نهادهای بزرگی مانند کمیته امداد و بنیاد مستضعفان از آغاز زیر نظر دولت نبوده‌اند و تا امروز نیز فعالیت‌های خیریه آنها در قالب برنامه‌های وزارت رفاه نگنجیده است. وزارت رفاه تنها موفق شده است علاوه بر چند صندوق بیمه‌ای، سازمان بهزیستی کشور را نیز مدیریت کند. سازمان بهزیستی در سال 1359 با ادغام ۱۶ سازمان، نهاد، موسسه و انجمن خیریه شکل گرفته است و از آن زمان تاکنون به عنوان اصلی‌ترین دستگاه حمایت از آسیب‌دیدگان اجتماعی فعالیت می‌کند.
علاوه بر این دستگاه‌های بزرگ دولتی و حکومتی، نهادها و خیریه‌های متعدد دیگری نیز سال‌هاست در کشور مشغول «محرومیت‌زدایی» هستند؛ هدفی که از اصلی‌ترین شعارها از ابتدای انقلاب بوده، اما تاکنون آن طور که انتظار می‌رود محقق نشده است. برخی کارشناسان تعدد و تشتت دستگاه‌های حمایتی و همچنین نظام اداری عریض و طویل موجود را عامل شکست سیاست‌های ضدفقر در کشور می‌دانند و معتقدند ساماندهی و یکپارچه‌سازی دستگاه‌های اداری عریض و طویلی که با شعار و هدف کاهش فقر و محرومیت تاسیس شده‌اند باید در اولویت قرار گیرد، اما بسیاری از اقتصاددانان عامل اصلی فزاینده و گسترده بودن فقر را ساختار اقتصادی و راه‌حل آن را اصلاح سیاست‌های اقتصادی می‌دانند که باعث شده‌اند موتور تولید فقر یک لحظه خاموش نشود.
