بورس شکم‌بند!

اخیراً در بازار فرعی بورس کالای ایران عرضه سه کالای «کمربند طبی سخت»، «شکم‌بند تمام‌کش» و «قوزک‌بند نئو پرنی آتل‌‌دار» خبرساز شده است؛ کالاهای خردی که مدارک و مستندات پذیرش آن در بازار فرعی بورس کالا در 16 مردادماه 1396 مورد بررسی هیات پذیرش و موافقت آن قرار گرفته است. پذیرش این محصولات در بازار فرعی بورس کالا که با شگفتی فعالان بازار همراه بود، این پرسش را در اذهان به وجود آورد که آیا پذیرش این‌گونه کالاها در بورس کالای ایران با اهداف و چشم‌اندازهای آن همخوانی دارد؟ آیا تالار نقره‌ای در مسیر اصلی خود در حال حرکت است؟

در اواخر سال 1391 با تصویب سازمان بورس و اوراق بهادار بازار فرعی در بورس کالای ایران ایجاد شد. بورس کالا از تشکیل بازار فرعی، دو هدف ورود املاک و مستغلات به بازار بورس کالا و ورود محصولاتی که شرایط و استانداردهای لازم را برای پذیرش در رینگ‌های معاملاتی بورس کالا دارا نیستند دنبال می‌کرد. از مزایای متصور برای این بازار نیز می‌توان به عدم برگزاری مناقصه برای ارگان‌های دولتی و بانک‌ها و همچنین کشف قیمت کالاهایی که امکان استانداردسازی را ندارند، یاد کرد. در چند سال گذشته نمونه‌های موفقی از عرضه محصولات شرکت‌های مختلف در بازار فرعی را می‌توان یافت به عنوان نمونه می‌توان به عرضه ضایعات شرکت راه‌آهن و ده‌ها عرضه محصولات شرکت‌های پتروشیمی در این بازار اشاره کرد.

با یک جست‌وجوی ساده در سایت رسمی بورس کالا متوجه می‌شویم بورس کالا ماموریت و چشم‌انداز خود را این‌گونه بیان می‌کند:

بیانیه ماموریت شرکت بورس کالای ایران

بورس کالای ایران با ایجاد بازار شفاف برای تسهیل معاملات و کشف نرخ قیمت کالاهای اساسی و مواد اولیه واسطه‌ای بر اساس مکانیسم عرضه و تقاضا، ضمن تضمین تعهدات طرفین معامله، ابزارهای تامین مالی و مدیریت ریسک را در اختیار فعالان بازار قرار می‌دهد.

چشم‌انداز شرکت بورس کالای ایران

بورس کالای ایران در افق چشم‌انداز، مرجع قیمت‌گذاری کالاهای اساسی و مواد اولیه واسطه‌ای در منطقه و یکی از گزینه‌های اولویت‌دار تولیدکنندگان برای تامین مالی و پوشش ریسک تجاری است.

همان‌طور که مشخص است، بورس کالای ایران چشم‌انداز خود را مرجع قیمت‌گذاری کالاهای اساسی و مواد اولیه واسطه‌ای قرار داده است و پذیرش محصولاتی مانند کمربند طبی و شکم‌بند هیچ ارتباطی با چشم‌انداز بورس کالا ندارد.

در همین راستا جواد فلاح، مدیر مطالعات اقتصادی و سنجش ریسک بورس کالای ایران در یادداشتی بازار فرعی را فرصت مناسبی برای عرضه محصولات صنایع کوچک دانست و از تفاهمنامه‌ای خبر داد که در آن سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران و بورس کالا تلاش می‌کند در بازار فرعی بستری برای معامله تولیدات صنایع کوچک فراهم شود. در واقع فاز جدیدی از کالاها در بازار فرعی دادوستد خواهند شد؛ کالاهایی که تداوم عرضه نخواهند داشت که تجربه نشان داده عرضه این محصولات در بورس کالا موفق نبوده و معمولاً این‌گونه عرضه‌ها با دادوستد واقعی همراه نیست. در بخش دیگر این یادداشت جواد فلاح از ایجاد بازار 24‌ساعته در بورس بلاروس سخن به میان آورده است. طبق اعلام مدیر مطالعات اقتصادی و سنجش ریسک بورس کالا، بورس کالای بلاروس در سال ۲۰۰۹ میلادی یک بازار جدید تحت عنوان گروه محصولات مصرفی و صنعتی راه‌اندازی کرد. این بازار جدید یک بازار الکترونیکی ۲۴‌ساعته بوده که در تمام روزهای سال فعال است. در اصل این بازار یک فروشگاه اینترنتی است که در آن هر عرضه‌کننده‌ای که تمایل داشته باشد، کالای خود را برای فروش قرار می‌دهد و خریداران نیز می‌توانند با مراجعه به سایت، کالاهای عرضه‌شده را خریداری کنند.

از طرف دیگر در اوایل ماه جاری شاهد بازدید مدیران ارشد بورس کالای ایران از فروشگاه اینترنتی دیجی‌کالا بودیم. حامد سلطانی‌نژاد مدیرعامل بورس کالای ایران در این بازدید از تمایل این بورس برای الگو گرفتن فعالیت‌های دیجی‌کالا در فضای B2B در حوزه اقتصاد کشور خبر داده است.

با توجه به بازدید مدیران بورس کالا از فروشگاه اینترنتی دیجی‌کالا و همچنین صحبت‌های مدیر مطالعات اقتصادی و سنجش ریسک بورس کالا و از همه مهم‌تر پذیرش کالاهایی نظیر شکم‌بند و قوزک‌‌بند در کمیته پذیرش بازار فرعی به نظر می‌رسد بورس کالا قصد دارد با استفاده از تجربیات موفق فروشگاه‌های اینترنتی به گسترش فعالیت‌های خود بپردازد که البته این مساله امری مبارک است. اما نمی‌توان از توجه به راهبردها و اهداف اصلی فعالیت بورس کالا که از جمله آنها کشف نرخ کالاهای اساسی و مواد اولیه و همچنین تامین مالی بنگاه‌های تولیدی و کنترل ریسک فعالان اقتصادی است، چشم‌پوشی کرد. اگر صرفاً حوزه فعالیت بورس کالای ایران را فضای B2B در نظر بگیریم عرضه محصولاتی نظیر شکم‌بند و قوز‌بند طبی در مقیاس عمده توجیه‌پذیر خواهد بود در واقع فضای(B2B ‌ (Business-to-Business حوزه‌ای از فعالیت‌های اقتصادی است که در آن تجارت بین شرکت‌ها انجام می‌شود. یعنی معاملات و خدماتی که شرکتی (کارخانه‌ای) به شرکت دیگر ارائه می‌دهد و محصولات عمده‌ای را به یکدیگر می‌فروشند. به نظر می‌رسد اگر از چشم‌انداز بورس کالای ایران در مورد تامین مالی و همچنین کشف نرخ مواد اولیه و کالاهای اساسی صرف‌نظر کنیم، فروشگاه‌های اینترنتی مثل دیجی‌کالا هم با توجه به تجربه موفق خود در حوزه Business-to-Customer) B2C) می‌توانند با ورود به این فضا به انجام معاملات عمده رو آورند درحالی که بورس کالای ایران با داشتن امتیازات و مزایای زیادی از قبیل امکان کشف نرخ عادلانه مبتنی بر سیستم عرضه و تقاضا، تامین مالی بنگاه‌های اقتصادی، امکان تبدیل شدن به مرجع قیمتی محصولات در بازار داخل و همچنین بازارهای منطقه‌ای جایگاه ممتازی در اقتصاد کشور دارد و باید سعی کند با ارتقای این جایگاه هرچه بیشتر به اهداف خود نزدیک شود.

بورس کالای ایران برای خود هشت راهبرد استراتژیک مشخص کرده است. راهبردهای استراتژیک بورس کالای ایران عبارتند از: 1- اوراق بهادارسازی و توسعه ابزارهای مشتقه 2- ایجاد و به‌کارگیری ابزارهای تامین مالی و معاملاتی متنوع، متناسب با نیاز مشتریان 3- گسترش اندازه و عمق بازار در کالاهای منتخب جهت مرجعیت کشف قیمت بازار 4- استفاده از ظرفیت نهادهای مالی جهت توسعه کسب‌وکار بورس کالای ایران 5- مشتری‌مداری و کیفیت‌گرایی در ارائه خدمات به ذی‌نفعان 6- بهینه‌سازی مستمر و به‌روزرسانی قابلیت‌های حوزه فناوری اطلاعات متناسب با توسعه ابزارها و بازارها 7- ترویج کارکردها و ارتقای جایگاه بورس کالای ایران در محیط کسب‌وکار و رسانه 8- توسعه فعالیت جهت ارتقای تجارت کشور با بازارهای بین‌المللی.

همان‌گونه که مشخص است، یکی از راهبردهای استراتژیک بورس کالا ارتقای جایگاه بورس کالای ایران در محیط کسب‌وکار و رسانه است. به نظر می‌رسد بورس کالا برای حرکت در مسیر این راهبرد باید در پذیرش کالاهای قابل دادوستد در بازار خود دقت نظر بیشتری به خرج داده و جایگاه بورس کالا را تا حد یک فروشگاه آنلاین تنزل ندهد.

بورس کالای ایران برای توسعه و افزایش سهم خود از اقتصاد کشور هنوز مسیر طولانی در پیش دارد به‌گونه‌ای که در رینگ‌های معاملاتی صنعتی، پتروشیمی و کشاورزی تا رسیدن به جایگاه قابل قبول فاصله دارد. واقعیت آن است که مشخص نیست اگر دولت الزام عرضه محصولاتی نظیر شمش فولادی و تولیدات پتروشیمی را در بورس کالا بردارد آیا همچنان شرکت‌هایی نظیر فولاد خوزستان، ذوب‌آهن اصفهان و شرکت‌های پتروشیمی حاضر به عرضه در بورس کالا خواهند بود یا خیر؟

بورس کالا برای ادامه حیات خود نمی‌تواند از مسیر اصلی خود خارج شود و خود را تبدیل به یک فروشگاه اینترنتی 24‌ساعته کند که در این صورت باید با فروشگاه‌های اینترنتی با سابقه نظیر دیجی‌کالا رقابت کند درحالی که مشخص نیست بتواند در رقابت با آنها پیروز باشد.

بورس کالا در حالی به سمت ایجاد یک فروشگاه اینترنتی حرکت می‌کند که هنوز موفق به رفع بسیاری از محدودیت‌های خود نشده است، محدودیت‌هایی نظیر عدم امکان انجام معامله از سوی افراد حقیقی در بسیاری از کالاهای عرضه‌شده در بورس کالا و همچنین شرایط سخت دریافت کد معاملاتی که به همین دلیل در بسیاری از مواقع فعالان اقتصادی ترجیح می‌دهند کالاهای خود را از بازار آزاد تهیه کنند.

در همین راستا بورس کالا باید با ایجاد جذابیت برای تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان مواد اولیه و کالاهای اساسی آنها را جذب خود کند؛ جذابیت‌هایی نظیر معافیت‌های مالیاتی که برای عرضه‌کنندگان در بورس کالا در نظر گرفته شده‌، نتوانسته نقش زیادی در جذب عرضه‌کنندگان داشته باشد. به همین دلیل لزوم ایجاد مشوق‌های بیشتر بدون الزامات دولتی برای ادامه حیات بورس کالا ضروری به نظر می‌رسد. هنوز فعالان بازار حواشی ایجادشده در مورد خروج محصولات پتروشیمی از بورس کالا را فراموش نکرده‌اند. در صورتی که رایزنی‌ها برای مانده محصولات پتروشیمی در بورس کالا به نتیجه نمی‌رسید شاید امروز بورس کالا برای ادامه حیات خود با مشکلات زیادی روبه‌رو بود.

ابزارهای نوین مالی به لحاظ نقشی که در کنترل ریسک فعالان بازار کالایی دارند، از جایگاه خوبی در بورس‌های کالایی برخوردار هستند و در بورس کالای ایران هم ابزار مشتقه کالایی نظیر قراردادهای آتی و اختیار‌معاملات توانسته جایگاه خود را پیدا کند. اما با وجود گذشت چند سال از ایجاد قراردادهای آتی در بورس کالا، به‌جز آتی سکه که با اقبال خوب فعالان بازار همراه بوده است، بورس کالا نتوانسته روی دیگر کالاها قرارداد آتی موفقی ایجاد کند. هرچند بورس کالا در این زمینه تلاش‌هایی نظیر آتی زیره سبز و کنجاله سویا داشته اما هیچ‌کدام از این قراردادهای آتی با اقبال بازار روبه‌رو نشدند. بازار آتی ارز نیز که مدیران بورس کالا در پی راه‌اندازی آن هستند بیش از یک سال است معطل تک‌نرخی شدن نرخ ارز ازسوی بانک مرکزی است و نمی‌توان زمان دقیقی از افتتاح این بازار ارائه داد.

با توجه به مطالب عنوان‌شده به نظر می‌رسد بورس کالای ایران برای توسعه و گسترش فعالیت‌های خود باید به جای پذیرش کالاهایی نظیر شکم‌بند و قوز‌بند آتل‌دار، به دنبال رسیدن به اهداف و چشم‌اندازهای خود باشد؛ چشم‌اندازها و ماموریت‌های کلانی که در صورت تحقق آنها بورس کالای ایران علاوه بر بازی کردن نقش تاثیرگذار در اقتصاد کشور می‌تواند به عنوان یک مرجع قیمت‌گذاری معتبر در سطح منطقه خود را معرفی کند. از نقش بورس کالای ایران در صادرات محصولات ایرانی نیز نمی‌توان غافل بود. بورس کالا با توجه به پتانسیل‌های خود می‌تواند به عنوان یک بازوی قوی در جهت حمایت از صادرات کالاهای ایرانی وارد میدان شود.

البته نمی‌توان به پیشرفت‌های بورس کالا طی سالیان گذشته بی‌اعتنا بود. به عنوان نمونه در رینگ محصولات کشاورزی اقدامات خوبی انجام شده که از آن جمله می‌توان به عرضه گندم و همچنین گواهی سپرده کالایی اشاره کرد ولی هنوز رینگ کشاورزی به جایگاه واقعی خود در بورس کالا نرسیده و باید با پذیرش کالاهای جدید و همچنین استفاده از ابزارهای مالی جدید جایگاه رینگ کشاورزی را ارتقا داد. در کنار رینگ کشاورزی، انتشار اوراق سلف موازی استاندارد به جهت تامین مالی بنگاه‌های اقتصادی، راه‌اندازی اختیار معاملات در بازار مشتقه و راه‌اندازی صندوق‌های کالایی را می‌توان از نقاط قوت بورس کالای ایران طی چند سال گذشته دانست.