نهاد تورم‌ساز
بانک مرکزی در ساختار سیاسی ایران چه ماموریتی دارد؟
فلسفه ایجاد بانک‌های مرکزی در کشورهای جهان یکسان است ولی در طول زمان ممکن است برخی بانک‌های مرکزی از مسیر صحیح و درستی که به لحاظ نظری برایشان ترسیم شده، منحرف شده باشند. البته تلاش اغلب کشورها بر این است که بانک مرکزی از مسیر صحیح، درست و ایده‌آل خود تا جای ممکن منحرف نشود، بنابراین در کشورها موضوعی با عنوان استقلال بانک مرکزی به صورت جدی مورد بحث قرار گرفته و پیگیری می‌شود. بنا بر این است که تا جای ممکن بانک مرکزی از مناسبات سیاسی دور باشد. دلیل آن هم به خاطر جایگاه و نقشی است که بانک مرکزی در اقتصاد کشورها ایفا می‌کند. بانک مرکزی با مفهوم کلیدی پول در اقتصاد ارتباط پیدا می‌کند. وظیفه اصلی بانک مرکزی ساماندهی و مدیریت نظام پولی در اقتصاد است. بانک مرکزی باید تعیین کند که در اقتصاد چه مقدار پول باید خلق شود؟ بانک مرکزی باید مراقب باشد که خلق پول از حد مرزهایی که برای اقتصاد لازم است فراتر نرفته یا کمتر هم نشود. نبود و فقدان پول کافی هم در اقتصاد می‌تواند مشکل‌آفرین باشد همان‌طور که خلق پول بیش از اندازه می‌تواند در اقتصاد دردسرآفرین باشد. در نتیجه بانک مرکزی باید به صورت فنی و تخصصی فرآیند خلق پول در اقتصاد را مدیریت کند؛ روندی که اصطلاحاً به آن سیاستگذاری پولی می‌گویند. اساساً یکی از مهم‌ترین وظایف و مسوولیت‌های مهم بانک مرکزی این است که سیاستگذاری پولی را در راستای خلق به اندازه و متناسب پول در اقتصاد هدایت کند. این اقدام یک عمل کاملاً فنی و تخصصی بوده که از بانک مرکزی انتظار می‌رود به نحو احسن آن را انجام دهد.
نظارت بر خلق پول
اما بانک مرکزی وظایف دیگری هم برعهده دارد. وظیفه دوم بانک مرکزی این است که موسسات و نهادهایی را که خلق پول انجام می‌دهند تحت نظارت داشته باشد. البته می‌شود مسوولیت نظارت بر موسسات خلق‌کننده پول را به یک سازمان یا دستگاه دیگر واگذار کرد. با این حال در بسیاری از کشورها، وظیفه نظارت بر موسسات مالی که خلق پول را انجام می‌دهند برعهده بانک مرکزی است. در این زمینه نظارت بر بانک‌ها که در این حوزه نقش مهم‌تری را بر عهده دارند اهمیت بسزایی دارد. در واقع بانک مرکزی در خصوص موسسات مالی و بانک‌ها دارای وظیفه نظارتی است. بانک مرکزی باید تمام تلاش خود را به کار ببندد تا فعالیت بانک‌ها و موسسات مالی صحیح و سالم باشد.
استقرار زیرساخت
بانک مرکزی وظیفه سومی هم در اختیار دارد که در مقایسه با دو مورد دیگر دارای درجه اهمیت کمتری است. وظیفه سوم بانک‌های مرکزی این است که زیرساخت‌های لازم را برای نقل و انتقالات پولی فراهم کند. به عبارت دیگر بانک‌های مرکزی موظف‌اند بستر امن و سریعی را برای نقل و انتقالات پولی توسط بانک‌های مرکزی فراهم کنند. در واقع مسوولیت به وجود آوردن زیرساخت‌های پرداخت هر کشوری چه در داخل آن کشور و چه در ارتباط با پرداخت‌های آن در کشورهای دیگر بر عهده بانک مرکزی است.
این سه وظیفه
بنا بر آنچه شرح آن رفت سه وظیفه مذکور جزو وظایف اصلی بانک مرکزی است. به طور خلاصه باید بگویم سیاستگذاری پولی، نظارت بر بانک‌ها و موسسات مالی و فراهم آوردن زیرساخت‌های لازم برای نظام پرداخت‌ها و نقل و انتقالات پولی؛ سه وظیفه کلیدی و مهم بانک‌های مرکزی در جهان بوده و تمام تدابیری که در این سه حوزه اتخاذ می‌شود باید به دور از ملاحظات و مناسبات سیاسی باشد. در واقع اگر سیاست بخواهد وارد این سه حوزه شود، طبیعتاً نظام پولی عملکرد مناسب و مطلوبی نخواهد داشت و مشکلاتی را در اقتصاد به وجود می‌آورد.
مشکلات دستپخت بانک مرکزی
از مهم‌ترین مشکلاتی که بانک مرکزی می‌تواند با عدم ایفای صحیح وظایف خود در اقتصاد به وجود بیاورد، تورم مزمن و بالاست. به این ترتیب که بانک‌ها از مدار صحیح خود خارج شده در عین حال که مناسبات بانکی هم از مسیر فنی و تخصصی خود خارج شده و مشکلاتی به وجود می‌آورند. مشکلاتی که می‌تواند برای کشورها تبعات سیاسی و اجتماعی به همراه داشته باشد. به عنوان مثال اگر نظام پرداخت‌ها در کشور زیرساخت‌های لازم را برای تسویه مالی معاملات نداشته باشد، افراد در انجام معاملات چه در داخل کشور و چه در خارج آن با مسائل و مشکلات جدی روبه‌رو خواهند شد. بنابراین تا جای ممکن و حتی‌الامکان باید امور مربوط به بانک مرکزی از ملاحظات و مناسبات سیاسی به دور باشد.
در ایران بانک مرکزی چگونه کار می‌کند؟
می‌خواهیم به این سوال پاسخ دهیم که در ایران از چه قرار بوده و بانک‌های مرکزی چگونه کار می‌کنند؟ بانک مرکزی در سال 1339 در ایران ایجاد شد. گرچه فلسفه ایجاد بانک مرکزی در ایران هم مانند سایر بانک‌های مرکزی در جهان بوده ولی از مسیر خود منحرف شده است. متاسفانه بانک مرکزی در کشور ما تحت‌تاثیر ملاحظات و مناسبات سیاسی قرار دارد و دست‌کم دولت‌های بعد انقلاب تاکنون تن به استقلال بانک مرکزی نداده‌اند و به نظر هم می‌رسد که افقی برای پذیرش این استقلال وجود ندارد. در ایران چندی پیش طرح «قانون جامع بانکداری جمهوری اسلامی ایران» مطرح شد. طرحی که تلفیقی از دو طرح «بانکداری جمهوری اسلامی ایران» و «بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران» و همچنین احکام مرتبط با تشکیل «بانک توسعه جمهوری اسلامی ایران» است. این طرح در 26 اردیبهشت 1400 در صحن علنی مجلس شورای اسلامی مطرح شده و کلیات آن به صورت «دوشوری» به تصویب نمایندگان مجلس رسید. بررسی این طرح نشان می‌دهد در ایران هنوز هم دولت‌ها تمایل نداشته و حاضر نیستند، استقلال لازم را برای بانک مرکزی به رسمیت بشناسند. در واقع علاقه سیاسیون بر این است که نفوذ و سلطه خود را بر تصمیماتی که در بانک مرکزی در حوزه پولی گرفته می‌شود حفظ کنند. این طرح نشان می‌دهد به هر حال دولت و سایر نمایندگان حاکمیت حاضر نیستند استقلال لازم را به بانک مرکزی اعطا کنند. متاسفانه این طرح بانک مرکزی را به ادامه روندی هدایت می‌کند که در گذشته آغاز شد. دولتمردان و در مجموع نمایندگان حاکمیت به دنبال آن هستند که بر نظام پولی کشور سلطه سیاسی داشته باشند تا بتوانند آن دسته از منابع پولی را که در کشور خلق می‌شود در مسیر اهداف سیاسی خود هدایت کنند. و نتیجه این رویکرد هم همان خواهد شد که تاکنون شاهد آن بوده‌ایم. اگر بانک‌های مرکزی از مسیر درست خود منحرف شوند نتیجه به سمت‌وسوی تورم افسارگسیخته می‌رود. نتیجه می‌شود کشوری که تورم‌های سنگین را از سر می‌گذراند. متاسفانه در طرح جدید مانند گذشته ما شاهد حفظ سلطه حاکمیت در بانک مرکزی هستیم و می‌بینیم که همچنان استقلال لازم برای بانک مرکزی فراهم نشده است.
