مدیریت اختلافات برای کاهش هزینه‌ها
بررسی علل تلاش ایران برای بهبود رابطه با کشورهای حاشیه خلیج فارس در گفت‌وگو با قاسم محبعلی
قاسم محبعلی می‌گوید: در دنیای کنونی کشورهای مختلف مسائل مورد اختلاف خود را از راه گفت‌وگو و به صورت دیپلماتیک مدیریت می‌کنند به طوری که مسائلی را که قابل حلوفصل شدن است حلوفصل کرده و در مسائلی که در آن زمینه رقابت وجود دارد، به صورت منصفانه رقابت می‌کنند.
نزدیک به سه سال است روابط دیپلماتیک میان ایران و عربستان قطع شده است و این دو کشور به جز مساله حج مراوده‌ای با یکدیگر ندارند. اما به نظر می‌رسد دوران قهر مطلق به پایان رسیده است، با توجه به سخنان حسن روحانی رئیس‌جمهور کشورمان در خصوص اصلاح رابطه ایران با کشورهای عربی، جرقه‌هایی در خصوص دوستی ایران و عربستان به چشم می‌خورد. در خصوص چرایی چنین اظهار نظری از سوی رئیس‌جمهور، گفت‌وگویی را با قاسم محبعلی تحلیلگر مسائل منطقه و مدیرکل سابق وزارت خارجه انجام دادیم. او معتقد است اگر ایران به دنبال تضعیف نقش ایالات متحده و تقویت نقش خود در منطقه است باید تلاش کند مناسبات خود را با کشورهای همسایه تقویت کند. وی بر این باور است به منظور بهبود روابط میان ایران و عربستان ابتدا باید ریشه مشکلات میان دو کشور را بررسی کرد و سپس برای آنها راه‌حلی اندیشید. به گفته این تحلیلگر مسائل سیاسی منطقه، بهبود روابط میان ایران و عربستان می‌تواند برای منطقه بسیار سودمند باشد چراکه ثروت هنگفت عربستان در خاورمیانه سرمایه‌گذاری شده و موجب رشد و توسعه اقتصادی خواهد شد. امری که البته حصول به آن با توجه به اختلاف نظرها میان این دو قدرت منطقه بسیار دشوار خواهد بود. بر اساس گفته‌های این تحلیلگر مسائل خاورمیانه، به جای اینکه مقامات دو کشور پشت تریبون‌های تبلیغاتی علیه هم صحبت کنند ، بهتر است مسائل به صورت رو در رو و پشت میز مذاکره حل شود. در چنین صورتی حتی اگر مشکلات اساسی به طور کلی حل نشود اما بسیاری از سوء‌تفاهمات برطرف شده و راه برای مذاکرات بیشتر هموار خواهد شد. موضوعی که باعث خواهد شد سرانجام منطقه روی آرامش را به خود ببیند و از شر سال‌ها جنگ و خونریزی در عراق، یمن، سوریه و افغانستان رهایی پیدا کند. در پایان محبعلی می‌گوید راه‌اندازی دفتر حافظ منافع در عربستان سعودی در واقع به این معناست که ایران و عربستان سعودی قصد ندارند دست‌کم در آینده نزدیک مشکلات میان خود را به کلی حلوفصل کرده و در مسیر تعاملات دیپلماسی گام بردارند.
♦♦♦
حسن روحانی، رئیس‌جمهور جمهوری اسلامی ایران در جمع سفرا و مسوولان وزارت خارجه از تلاش برای اصلاح روابط با کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس سخن گفت، این پالس روحانی به کشورهای حاشیه خلیج فارس چه معنایی می‌تواند داشته باشد و چرا رئیس‌جمهور در این برهه زمانی اقدام به چنین کاری کرد؟
یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که کشورهای دیگر می‌توانند از آن بهره‌برداری یا سوءاستفاده کنند، دامنه روابط ایران با کشورهای همسایه به‌خصوص کشورهای کوچک حاشیه خلیج فارس است. از آنجا که این کشورها، کشورهای کوچک‌تر و آسیب‌پذیرتری هستند، زمانی که ادعا می‌کنند مورد تهدید ایران قرار گرفته‌اند طبیعتاً کشورهای دیگر منطقه یا ابرقدرت‌های بزرگ دنیا این موضوع را تشدید کرده و از آن برای پیشبرد منافع خود در منطقه استفاده می‌کنند.
به همین دلیل جمهوری اسلامی ایران اگر به دنبال آن است تا نقش و حضور آمریکا در منطقه کاهش پیدا کرده و قدرت منطقه‌ای خود افزایش پیدا کند، همچنان باید تلاش کند تا مناسبات خود را با همسایگان (به‌خصوص کشورهای کوچک‌تر) افزایش داده و روابط دوستانه‌تری با آنها داشته باشد، تا این کشورها در منطقه احساس امنیت کنند و بحث ایران‌هراسی خاتمه پیدا کند. در چنین شرایطی آمریکا و دیگر کشورها نخواهند توانست از این قضیه سوءاستفاده کنند و از نفوذ منطقه‌ای ایران بکاهند.
از زمان روی کار آمدن دونالد ترامپ به عنوان رئیس‌جمهور آمریکا و همچنین قدرت گرفتن شاهزاده محمد بن‌سلمان در عربستان سعودی، رابطه میان عربستان سعودی و آمریکا سر و شکل نزدیک‌تری به خود گرفته است، با توجه به شرایط موجود و رابطه بسیار نزدیک دو کشور، آیا به طور کلی امکان بهبود رابطه ایران با کشورهای عربی و به‌خصوص عربستان سعودی وجود دارد؟ چه موانعی بر سر راه تقویت روابط دوجانبه ایران و عربستان سعودی قرار دارد؟
برای پاسخ دادن به این پرسش ابتدا باید بررسی کنیم چه مشکلاتی میان دو کشور وجود دارد، سپس نسبت به امکان بهبود آن صحبت کنیم. به همین منظور باید ریشه اختلافات میان دو کشور را مورد کنکاش قرار داد. ایران و عربستان سعودی را می‌توان دو کشور همسایه در نظر گرفت که به هر حال در منطقه جزو قدرت‌ها به شمار می‌روند. این دو کشور باید با هم همزیستی داشته باشند و بتوانند در کنار هم زندگی کنند. پیش‌نیاز چنین روابط حسنه‌ای حل مشکلاتی است که این دو کشور با یکدیگر داشته‌اند که بسیاری از آنها از دیرباز وجود داشته است. یکی از مهم‌ترین مسائلی که دو کشور را به یکدیگر مرتبط می‌سازد مساله حج است. با وجود تشدید تنش‌ها در سال‌های اخیر، این دو کشور پذیرفته‌اند که سفر حجاج ایرانی به عربستان سعودی همچنان ادامه پیدا کند. مساله امنیت منطقه‌ای دیگر موضوعی است که موجب گره خوردن سیاست‌های دو کشور شده است.
همچنین بحث انرژی، خلیج فارس و همسایگان مشترک دو کشور مانند عراق و بحرین و همچنین بحران یمن که به عنوان همسایه عربستان سعودی دارای مرز مشترک بسیار زیادی با این کشور است و همچنین بحث شیعه و سنی از دیگر مسائلی است که میان دو کشور اختلاف نظر وجود داشته و گاه و بیگاه باعث ایجاد تنش میان ایران و عربستان سعودی شده است. این در حالی است که تمامی این مسائل به جای ایجاد مناقشه می‌توانست زمینه‌ساز همکاری‌های مشترک میان دو کشور شود.
در دنیای کنونی کشورهای مختلف مسائل مورد اختلاف خود را از راه گفت‌وگو و به صورت دیپلماتیک مدیریت می‌کنند به طوری که مسائلی را که قابل حلوفصل شدن است حلوفصل کرده و در مسائلی که در آن زمینه رقابت وجود دارد، به صورت منصفانه رقابت می‌کنند. به طور کلی کشورهای مختلف با مدیریت اختلافات خود با دولت‌های دیگر به دنبال کاهش هزینه‌های خود هستند، چراکه هر چه در سیاست خارجی میان کشورها اختلاف بیشتری وجود داشته باشد، هزینه‌های ملی افزایش پیدا خواهد کرد و با افزایش هزینه‌های ملی کشورها از مسیر توسعه خارج شده و هزینه‌هایی که قرار بود صرف آبادانی و توسعه کشور شود در زمینه مدیریت اختلافات خرج خواهد شد.
بنابراین دیپلماسی به عنوان راهی برای کاهش هزینه‌ها و افزایش ثروت ملی به کمک کشورها آمده است، ثروتی که می‌تواند در مسیر توسعه کشورها سرمایه‌گذاری شود.
به نظر شما آیا همانند ایران از طرف کشورهایی چون عربستان سعودی، بحرین و دیگر کشورهای عربی نیز تمایلی برای بهبود روابط با ایران و حرکت به سمت تعاملات دیپلماتیک وجود دارد؟
به عنوان یک اصل کلی، همه دولت‌ها به دنبال کاهش هزینه‌های خود هستند و ایجاد تنش میان کشورها در نهایت چیزی جز هزینه بر دوش دولت‌ها نخواهد گذاشت. راهی که هم‌اکنون عربستان سعودی در پیش گرفته یک راه پرهزینه به حساب می‌آید.
از یک‌سو در حال دنبال کردن جنگی بی‌سرانجام در یمن است و از سوی دیگر به منظور مقابله با تهدید ایران به خرید سلاح‌های پیشرفته‌ای از آمریکا روی آورده که شاید هیچ‌گاه امکان استفاده از آنها وجود نداشته باشد و تنها با این کار جیب آمریکا را پرپول می‌کند.
از طرفی ایران نیز به دلیل همین اختلافات، ناگزیر مجبور به افزایش هزینه‌ها و مخارج دفاعی و نظامی خود است، هزینه‌هایی که در حالت عادی می‌توانست در داخل کشور صرف رشد و توسعه اقتصادی، از بین بردن فقر، اشتغال‌زایی و حل مشکلات عدیده مردم شود. بنابراین به نظر می‌رسد عربستان هم با وجود اینکه احتمالاً راهی را که در پیش گرفته ادامه خواهد داد اما این کشور نیز به دنبال کاهش هزینه‌های خود است به شرط اینکه طرف مقابل آمادگی مذاکره را داشته باشد، چراکه استقرار صلح، امنیت و حلوفصل اختلافات دو کشور در نهایت به نفع دو کشور خواهد بود و مطمئناً آنها هم آرامش و صلح را به جنگ‌های نیابتی و منطقه‌ای ترجیح می‌دهند.
به جز کاهش هزینه‌هایی که شما به آن اشاره کردید، ایجاد روابط دوستانه میان ایران و عربستان سعودی و کشورهای حاشیه خلیج فارس چه سودی برای جمهوری اسلامی ایران و همچنین طرف‌های مقابل خواهد داشت؟
همان‌طور که پیشتر نیز اشاره کردم، همه این کشورها علاوه بر اینکه به نوعی همسایه ما هستند، کشورهای اسلامی به شمار می‌آیند. بنابراین می‌توان آنها را متحدان طبیعی ایران قلمداد کرد. از سوی دیگر ما می‌توانیم بازار مشترک بزرگی با این کشورها داشته باشیم و روابط تجاری خود را با آنها گسترش دهیم. کمااینکه ما بیشترین روابط تجاری را در سال‌های اخیر با امارات متحده عربی داشته‌ایم و مسیر تهران-دوبی پرمسافرترین مسیر پروازی خارجی ایران به شمار می‌رود. بنابراین منافع تجاری و اقتصادی مشترک یکی از بهانه‌های بهبود رابطه با کشورهای حاشیه خلیج فارس به حساب می‌آید.
یکی دیگر از زمینه‌های همکاری مشترک میان ایران و کشورهای عربی، بحث انرژی است. کشورهای منطقه از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان انرژی جهان هستند و اگر همکاری میان آنها وجود نداشته باشد، نمی‌توان بازار جهانی انرژی را به‌خوبی مدیریت کرد و از مزایای آن بهره جست. مساله دیگر تهدیدهای مشترکی است که کشورهای منطقه با آن مواجهند، تهدید رژیم صهیونیستی، داعش و... همگی دامنگیر کشورهای عربی است. بنابراین طبیعی است اگر روابط ایران با این کشورها بهبود یافته و مناسبات میان دو کشور بهتر شود، اسرائیل نخواهد توانست به اعراب حمله کرده یا بیش از پیش فلسطینی‌ها را سرکوب کند.
همه این منافع می‌تواند دلیلی برای بهبود رابطه با عربستان سعودی و دیگر کشورهای عربی شود. عربستان سعودی یکی از ثروتمندترین کشورهای دنیاست و سرمایه زیادی دارد که هم‌اکنون در سایر نقاط دنیا خرج می‌شود، اگر رابطه ایران و عربستان سعودی بهبود پیدا کند این ثروت هنگفت می‌تواند در منطقه و حتی ایران سرمایه‌گذاری شده و موجب پیشرفت شود.
از سوی دیگر این سرمایه می‌تواند به کمک کشورهای عقب‌افتاده منطقه نظیر عراق، یمن و سوریه آمده و موجب توسعه آنها شود. این توسعه می‌تواند منجر به رشد اقتصادی شود و رشد اقتصادی باعث سودآوری منطقه خواهد شد.
در واقع می‌توان با بهبود رابطه با کشورهای عربی بسیاری از مشکلات داخلی اقتصاد را نیز حل کرد چراکه افزایش صادرات به کشورهای همسایه باعث اشتغال‌زایی و کاهش بیکاری در جامعه می‌شود.
بنابراین به طور خلاصه می‌توان گفت مهم‌ترین دلیل ایجاد رابطه نزدیک‌تر با عربستان سعودی، استفاده از منافع مشترک میان دو کشور است. کشورهای منطقه می‌توانند مشابه کاری را که اروپایی‌ها پس از پایان جنگ جهانی دوم انجام داده و بازار مشترکی را تشکیل دادند، یا اعضای گروه آسه‌آن یا ترانس پاسیفیک انجام دادند در دستور کار خود قرار داده و با ایجاد پیمان‌های منطقه‌ای علاوه بر توسعه اقتصادی منجر به گسترش بازار محصولات خود و افزایش صادرات شوند.
با توجه به اینکه ترامپ از برجام خارج شده و تحریم‌های تازه‌ای را علیه ایران وضع کرده و قرار است به زودی تحریم‌های نفتی را نیز اجرایی کند، آیا این دیدگاه در کشورهای عربی وجود ندارد که ایران در موضع ضعف قرار گرفته و از این‌رو به دنبال بهبود روابط خود با این کشورهاست؟
متاسفانه با توجه به شرایطی که به آن اشاره کردید و همچنین تحولات اخیر عربستان سعودی، این دیدگاه در میان مقامات سعودی وجود دارد که بهتر است اختلافات خود با ایران را به کمک زور ایالات متحده مدیریت کنند. البته ایران باید این قاعده را عوض کرده و رابطه خود با آمریکا را از حالت پرالتهاب و درگیرانه به یک رابطه عادی تبدیل کند در این صورت عربستان سعودی دیگر از موضع قدرت برای توافق با ایران به میدان نخواهد آمد.
حضور یک کشور ثالث به عنوان میانجی در پیشبرد بهبود روابط میان ایران و عربستان سعودی تا چه حد می‌تواند گره‌گشا باشد؟
در شرایط خاص بدون شک کشورهای سوم می‌توانند به عنوان کاتالیزور عمل کرده و تاثیر مثبتی بر مسیر بهبود روابط داشته باشند اما در نهایت خود طرفین هستند که باید در جهت فرآیند صلح و آشتی گام برداشته و تلاش کنند. و این کار تنها پشت میز مذاکره میان مقامات سطح بالای دو کشور و با گفت‌وگوهای دوجانبه و مستقیم امکان‌پذیر خواهد بود.
زبان دیپلماسی موثرترین راهی است که می‌تواند به حلوفصل مشکلات پرداخته و به تقویت تعاملات دو کشور کمک کند. در واقع به جای اینکه مقامات دو کشور پشت تریبون‌های تبلیغاتی علیه هم صحبت کنند (که تنها نتیجه آن افزایش تنش‌ها و نفرت‌ها خواهد بود)، بهتر است مسائل به صورت رو در رو و پشت میز مذاکره حل شود. در چنین صورتی حتی اگر مشکلات اساسی به طور کلی حل نشود اما بسیاری از سوء‌تفاهمات برطرف شده و راه برای مذاکرات بیشتر هموار خواهد شد. موضوعی که باعث خواهد شد سرانجام منطقه روی آرامش را به خود ببیند و از شر سال‌ها جنگ و خونریزی در عراق، یمن، سوریه و افغانستان رهایی پیدا کند.
همان‌طور که مستحضرید بهرام قاسمی، سخنگوی وزارت خارجه اعلام کرده، دفتر حافظ منافع ایران در عربستان سعودی آغاز به کار کرده است، این اتفاق چه نکات مثبتی در پی خواهد داشت و چه فرصت‌هایی را برای دو طرف ایجاد خواهد کرد؟
به طور کلی راه‌اندازی دفتر حافظ منافع در عربستان سعودی به این معناست که ایران و عربستان سعودی قصد ندارند دست‌کم در آینده نزدیک مشکلات بین خود را به کلی حلوفصل کرده و در مسیر تعاملات دیپلماسی گام بردارند. در واقع دفتر حافظ منافع باید از همان ابتدایی که روابط میان دو کشور قطع شد، شروع به کار می‌کرد تا اختلافات از این طریق کمتر گسترش می‌یافت. کمااینکه ایران در ایالات متحده و مصر نیز به جای سفارت دفتر حافظ منافع دارد که به این معناست که جمهوری اسلامی از ایجاد روابط دیپلماسی دوجانبه با عربستان در کوتاه‌مدت مایوس است، و تنها به دنبال آن است تا امور کنسولی، مسائل حقوقی، ساختمان‌ها، حج و سایر اتفاقاتی را که در این کشور می‌افتد از طریق دفتر حافظ منافع در جده دنبال کرده و مدیریت کند.
بدون شک بیشترین کاربرد این دفتر پیگیری مشکلات و معضلات حجاج در حین سفر معنوی خود به مکه و مدینه خواهد بود. اما می‌توان آن را یک گام (هرچند کوچک) در راستای کاهش تنش‌ها میان ایران و عربستان سعودی قلمداد کرد.
