تعفن در خشکه‌رودها
متولی مدیریت رودخانه‌ها کیست؟
چرا سرزمینی که با چالش کمبود آب مواجه است، در مدیریت آب رودخانه‌ها سهل‌انگاری می‌کند؟ در اسناد بالادستی شامل سیاست‌های کلی نظام، قوانین برنامه پنج‌ساله و دیگر قوانین و مصوبات موجود، مدیریت منابع آب به طور قابل توجهی مورد توجه سیاستگذاران قرار گرفته است. تشکیل شورای عالی آب در سال 1381 و ترکیب اعضا و مصوبات آن نشان‌دهنده وجود آگاهی نسبی برنامه‌ریزان کلان بر مشکلات منابع آب کشور است. ولی باید به این نکته توجه کرد که مدیریت منابع آب تنها به عوامل انسانی مربوط نیست. در جهان و ایران با چالش‌های مختلفی از قبیل تغییر اقلیم، رشد شهرنشینی و افزایش تقاضای مصرف کاربران خانگی روبه‌رو هستیم. به‌طور مثال سرانه آب تجدید‌پذیر ایران، به‌عنوان دومین کشور پرجمعیت خاورمیانه، به آستانه بحران رسیده است و شاخص کمبود آب بیش از 80 درصد برآورد شده است، از این‌رو باید به مبحث مربوط به تغییر اقلیم توجه ویژه کرد. همچنین انتظار می‌رود که وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو به عنوان دستگاه‌های حاکمیتی تاثیرگذار که مهم‌ترین نقش و تاثیرگذاری را در مدیریت منابع آب کشور دارند با استفاده از ظرفیت‌های قانونی موجود نسبت به مدیریت بهینه منابع آب در کشور در دو بخش عرضه و تقاضا اهتمام کافی داشته باشند.
مالکیت رودخانه‌ها با کجاست؟
ماهیت مالکیت رودخانه‌ها تا قبل از سال 1347 وضعیت مبهمی داشته است تا اینکه قانونگذار با تصویب قانون آب و نحوه ملی شدن آن، به رودخانه‌ها قانونمندانه می‌نگرد و وزارت نیرو و به استناد ماده (51) قانون توزیع عادلانه آب - مصوب 1361، آیین‌نامه مربوط به بستر و حریم رودخانه‌ها، انهار، مسیل‌ها، مرداب‌ها، برکه‌های طبیعی و شبکه‌های آبرسانی، آبیاری و زهکشی را به تصویب رساند. جدول زیر در پنج سطح ملی، ستادی، حوضه‌های آبریز، سطح استانی و محلی ترسیم کلی از مدیریت منابع آب را در ایران و برخی از کشورها نمایش می‌دهد.
کشور ایران دارای شبکه گسترده‌ای از رودخانه‌ها و مسیل‌ها با طول بیش از صد هزار کیلومتر است. رودخانه ها و مسیل‌ها، به عنوان مجاری جمع‌کننده و انتقال‌دهنده آ‌ب‌های سطحی، نقش مهمی در تامین منابع آب داشته و بخشی جدایی‌ناپذیر از منابع آب سطحی به‌شمار می‌روند. سطح قابل توجهی از حوز‌ه‌های آبخیز کشور را رودخانه‌ها و مسیل‌ها به خود اختصاص می‌دهند به طوری که بدون در نظر گرفتن آنها، ارائه طرح‌های جامع توسعه پایدار جهت حفاظت از رودخانه‌ها امکان‌پذیر نیست.
در ارتباط با وضعیت تخلیه پساب به رودخانه‌ها، این موضوع مورد تاکید است که در گذشته، بیش از ۵۶ درصد پساب برای کاربری‌های مختلف صنعتی و آبیاری استفاده می‌شد و سعی بر آن بود که درصد محدودی که به رودخانه‌ها و در اصل خشکه‌رودها تخلیه می‌شود دارای استانداردهای لازم باشد.
شایان ذکر است رودخانه‌های ایران مانند رودخانه‌های کشورهای اروپایی همیشه در جریان با ظرفیت میانگین خود نبوده بلکه عمدتاً خشکه‌رودهایی هستند که در فصول بارندگی، جریان آب را به پایین‌دست منتقل می‌کنند. هم‌اکنون با توجه به شرایط خشکسالی و کمبود آب، واحدهای تولیدی برای تامین آب مورد نیاز در طرح‌های اجرایی شبکه و تصفیه‌خانه فاضلاب سرمایه‌گذاری می‌کنند که می‌توان اذعان داشت حجم قابل توجهی از هزینه اجرایی توسط صنایع یزد برای این منظور صورت گرفته و نمونه‌های دیگر برای ذوب‌آهن اصفهان، نیروگاه حرارتی همدان و سایر موارد را می‌توان برشمرد. پیش‌بینی این است که با همین روند خشکسالی، بیش از ۸۰ درصد پساب برای کاربری‌های مختلف به مصرف برسد.
مدیریت فاضلاب و کاهش آلودگی
مدیریت فاضلاب در کشورها به ویژه در کشورهای توسعه‌یافته در دو بخش صورت می‌پذیرد: مدیریت تامین؛ رویکرد اصلی پاسخگویی به تقاضای آب از طریق توسعه منابع آب و افزایش ظرفیت تاسیسات آبرسانی و جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب است.
مدیریت مصرف و تقاضا: پاسخگویی به نیازهای آبی از طریق افزایش بهره‌وری و کارآمدی آب و اعمال انضباط در مصرف صحیح و بهینه آب است.
عوامل موثر در مدیریت مصرف در کشورهای پیشرو در چهار بخش زیر به‌طور معنی‌داری صورت می‌پذیرد:
1- اصلاح قوانین و مقررات، 2- اصلاح تاسیسات و تجهیزات، 3- ترویج استفاده از تجهیزات کاهنده مصرف و 4- آموزش همگانی و مجموعه اقدامات فرهنگی.
اصلاح قوانین و مقررات
الزام استفاده از برچسب راندمان مصرف آب بر روی تجهیزات آب‌بر
تعرفه‌ها و قیمت آب
نظارت و کنترل دقیق بر نصب و کیفیت تجهیزات بهداشتی
تنوع‌بخشی به روش‌های توزیع
استفاده از تجهیزات و ابزار‌آلات کاهنده مصرف
استفاده از فلاش‌تانک‌های دو‌مرحله‌ای کم‌مصرف
استفاده از سردوش‌های کم‌مصرف
استفاده از شیرهای اهرمی
استفاده از شیرهای برقی
استفاده از فلاش‌تانک‌های تحت فشار
تنظیم‌کننده جریان آب
استفاده از شیرهای فشاری اتوماتیک زمان‌دار
ترویج استفاده از تجهیزات کاهنده مصرف آب
بازچرخانی و استفاده مجدد از پساب (آب خاکستری)
جمع‌آوری آب باران
استفاده از کنتور مجزای آپارتمانی
کنترل نشت در شیرهای آب و سیستم شبکه داخل منازل
عایق‌بندی لوله‌های آب گرم و سرد
اصلاحات رفتاری ( فرهنگسازی)
تغییر در آگاهی، باورها، نگرش‌ها و رفتار مردم در خصوص کمبود آب آشامیدنی در ایران و مصرف صحیح آب مستلزم داشتن یک رشته اقدامات وسیع فرهنگی است. باید به مردم آموخت که آب گران‌بهاست و هیچ ماده‌ای جایگزین آن نمی‌شود.
استفاده حداکثری از حجم ماشین‌های لباسشویی
استفاده از ماشین‌های ظرفشویی با راندمان بالا
کاهش زمان استحمام
بازرسی دوره‌ای کولرهای آبی
استفاده از گونه‌های کم‌مصرف و متناسب با اقلیم و بهره‌گیری از آب خاکستری در آبیاری
پرهیز از آب‌پاشی خیابان‌ها و پیاده‌روها و شست‌وشوی ماشین با شیلنگ آب و جایگزینی آن با آب خاکستری
استفاده از تکنیک‌های نوین در آبیاری فضای سبز با به‌کارگیری آب خاکستری
تجربه کشورهای جهان در مدیریت فاضلاب
نوآوری در زمینه تصفیه فاضلاب، سبب شده فاضلاب بازیابی‌شده به عنوان یکی از منابع آب مصرفی به‌شمار آمده تا بدین‌وسیله در مصرف منابع اولیه و تازه صرفه‌جویی شود. استفاده از تکنولوژی‌های نوین به ویژه در تصفیه پساب‌های صنعتی از جمله: تکنولوژی فیلتراسیون غشایی، فناوری نانو و بیوتکنولوژی، تبادل یون، کربن فعال، روش‌های اکسیداسیون پیشرفته و فوتوکاتالیست‌ها و... نقش بسیار موثری در تصفیه فاضلاب و بهبود کیفیت پساب خروجی به منابع پذیرنده دارد، اگرچه برای هریک می‌توان مزایا و معایبی را نیز بیان کرد.
مدیریت حکمرانی آب و فاضلاب
راه‌حل مدیریت حکمرانی آب و فاضلاب در سه بخش قابل مدیریت است: ۱- وضع قوانین و مقررات برای حفظ منابع آب و محیط زیست توسط قوه مقننه، ۲- تعیین برنامه‌های راهبردی و اجرایی توسط قوه مجریه و دستگاه‌های اجرایی کشور و ۳- آموزش همگانی و مشارکت مردم در ابعاد گسترده برای توجه به توسعه با رویکرد پایدار و بهره‌برداری از تکنولوژی‌های نوین.
