مقصود و مقصَد مهاجر

مهاجرت در طول تاریخ همواره به دلایل اجتماعی، محیط‌زیستی، امنیتی، سیاسی و اقتصادی صورت گرفته است. هرچند افراد زیادی در سال‌های اخیر به‌خاطر فجایع طبیعی و ناامنی‌های سیاسی از کشور خود خارج شده‌اند و به سرزمین‌های دیگر پناه آورده‌اند اما آمارهای سال‌های اخیر را که از نظر بگذرانیم متوجه این موضوع می‌شویم که دلایل اقتصادی بخش بزرگی از مهاجرت‌ها در جهان را شکل می‌دهند. آخرین آمارهای سازمان جهانی مهاجرت حکایت از وجود 281 میلیون مهاجر در جهان دارد که نزدیک به دو‌سوم این جمعیت نیروی کار مهاجر هستند. سال 2019 تعداد مهاجران اقتصادی یا نیروی کار مهاجر 169 میلیون نفر بوده که نسبت به سال‌های قبل رشد داشته؛ این آمار در سال 2017، 164 میلیون نفر اعلام شده است. اگر بخواهیم سن فعالیت اقتصادی را در نظر بگیریم یعنی 15 سال به بالا، این رقم افزایش پیدا می‌کند و 6 /245 میلیون نفر می‌شود. همان‌طور که می‌بینید بیشتر مهاجران، مهاجران اقتصادی هستند پس در حوزه مهاجرت نیازمند توجه بیشتر به مهاجران اقتصادی هستیم.

نیروی کار از کجا به کجا مهاجرت می‌کند؟

بزرگ‌ترین کریدورهای مهاجرتی دنیا از کشورهای درحال‌توسعه به سمت اقتصادهای بزرگ و درحال ‌رشد است؛ به سمت کشورهایی چون ایالات متحده، امارات متحده عربی، عربستان و آلمان. درواقع از جنوب جهانی به سمت شمال جهانی، از رکود و بیکاری به سمت رفاه و آسایش. البته کریدورهای بزرگ می‌توانند درگیری‌ها را هم نشان بدهند یعنی در نتیجه جنگ و ناامنی اتفاق بیفتند مانند دومین کریدور بزرگ جهان از سوریه به ترکیه که در نتیجه ناامنی و جنگ در سوریه اتفاق افتاده و میلیون‌ها سوری را از خانه و کاشانه خود آواره کرده است. هرچند برخی از کریدورهای مهاجرتی دنیا سال‌هاست ادامه پیدا کرده اما آخرین گزارش‌های سازمان جهانی مهاجرت بیان می‌کند که احتمالاً دیجیتالی شدن در آینده بر کریدورهای مهاجرت نیروی کار اثر بگذارد. در سال 2019، 67 درصد نیروی کار مهاجر یعنی 9 /113 میلیون نفر در کشورهای با درآمد بالا ساکن بودند. 49 میلیون نفر از نیروی کار مهاجر یعنی 29 درصد در کشورهای با درآمد متوسط و 1 /6 میلیون نفر (6 /3 درصد) در کشورهای با درآمد پایین. تمرکز نیروی کار در کشورهای با درآمد بالای متوسط و درآمد بالا در سال‌های اخیر تقریباً ثابت باقی مانده و رشد اندکی هم داشته است؛ 4 /86 درصد در سال 2013، 5 /86 درصد در سال 2017 و 9 /86 درصد در سال 2019. از سال 2013 تا 2019 کشورهای با درآمد بالا 3 /7 درصد کاهش نیروی کار مهاجر داشتند (از 7 /74 درصد به 4 /67 درصد) درحالی‌که کشورهای با درآمد بالای متوسط 8 /7 درصد افزایش داشتند (7 /11 درصد به 5 /19 درصد). این امر می‌تواند دلایل متفاوتی داشته باشد؛ از رشد اقتصادی کشورهای با درآمد بالای متوسط تا تغییرات قوانین مهاجرتی مرتبط با نیروی کار در کشورهای با درآمد بالا.

مهاجرت نیروی کار به رشد اقتصادی کشورهای درحال ‌توسعه منجر می‌شود

حضور نیروی کار مهاجر در کشورهای با درآمد بالا (توسعه‌یافته) می‌تواند از طریق رمیتنس به رشد اقتصادی و رفاه کشورهای درحال ‌توسعه کمک کند. البته بیان این واقعیت به این معنا نیست که من نقدی به کلیت این ماجرا ندارم. رمیتنس از کانال رسمی و غیررسمی صورت می‌گیرد که آمارها نشان می‌دهد بیشتر این انتقال پول با استفاده از شیوه‌های غیررسمی صورت می‌گیرد، هرچند محدودیت‌های جابه‌جایی کرونا برای مدتی باعث شد که مهاجران بیشتر از کانال رسمی برای انتقال پول استفاده کنند اما باز به شیوه‌های غیررسمی برمی‌گردند.

مبدأ و مقصد اصلی مهاجران کجاست؟

هرچند ارقام مهاجران حاضر در ایران و مهاجران ایرانی خارج از کشور برای ما قابل توجه است اما ایران فعلاً در میان بیست کشور اول مبدأ و مقصد مهاجرت در جهان نیست. آمریکا با 51 میلیون مهاجر، آلمان با 16 میلیون مهاجر و عربستان با 13 میلیون مهاجر اولین مقصدهای مهاجرت در دنیا (مهاجرپذیرترین کشورها) هستند. هند با 18 میلیون، مکزیک با 11 میلیون و روسیه با 10 میلیون اولین مبدأهای مهاجرتی دنیا (مهاجرفرست‌ترین کشورها) هستند. افغانستان دهمین کشور مهاجرفرست دنیاست و کریدور افغانستان به ایران هفتمین کریدور مهم مهاجرتی با جابه‌جایی حدود دو میلیون نفر است.

اقتصاد ایران و مهاجران افغانستانی

مطالعه آمارهای سازمان جهانی مهاجرت پیش از بحران اخیر افغانستان نشان می‌دهد که رقم کارگران فصلی افغانستانی که به ایران می‌آیند به‌طور متوسط سالانه حدود 500 هزار نفر است. حضور افغانستانی‌ها در ایران برای کار یا به دلایل اقتصادی با واقعه‌ای پررنگ شد که همه به یاد می‌آوریم؛ وقتی قیمت دلار رشد بی‌سابقه‌ای را تجربه کرد و ارزش پول ایران افت کرد، موج خروج نیروی کار افغانستانی‌ها را دیدیم. در آن سال خروج افغانستانی‌ها از ایران بیشتر از همیشه و حدود 800 هزار نفر بود. ناامنی در افغانستان طی سالیان متمادی این کشور را در فهرست مهاجرفرست‌های اصلی دنیا قرار داده است. در سال 2021 به‌طورکلی در جهان بیش از 84 میلیون نفر از کشورهای خود گریخته‌اند. افغانستانی‌ها در این سال به‌دلیل فروپاشی دولت و ناامنی بیش از پیش از کشور خارج شدند و در این سال بیشترین آمار پناهندگی را داشته‌اند. محدودیت‌های مرتبط با همه‌گیری کرونا هم در این بازه زمانی نتوانسته مانع سفر مهاجران بشود.

حتی پس از بحران اخیر افغانستان هم مساله فقط سیاسی نیست

پس از فروپاشی دولت در افغانستان و قدرت گرفتن طالبان در تابستان گذشته، افراد زیادی از افغانستان خارج شدند. بسیاری از این افراد هم به‌دلیل مرز طولانی مشترک و اشتراک فرهنگی زیاد وارد ایران شدند، هرچند تعداد زیادی از آنان روزانه رد مرز می‌شوند اما تعداد کسانی که به ایران آمده‌اند کم نیست. وقتی از این مهاجران جدید واردشده به ایران هم دلیل مهاجرت‌شان را بپرسید، دلیل اقتصادی در کنار مسائل سیاسی و امنیتی قرار دارد و افراد زیادی هستند که برای کار و به‌دلایل اقتصادی به ایران آمده‌اند. شرایط اقتصادی در افغانستان فعلی خوب نیست و رکود و بیکاری هم باعث مهاجرت بخشی از مردم شده است و این مساله فارغ از ناامنی سیاسی افغانستان و مشکل داشتن با طالبان است.

نقدی بر قوانین مرتبط با مسائل اقتصادی مهاجران در ایران

در ایران شرایط قانونی برای حضور مهاجران اقتصادی چندان فراهم نیست. هرچند در سال‌های اخیر دولت با تصویب اقامت سرمایه‌گذاری تلاش کرد مهاجران اقتصادی را جذب کند اما هنوز هم ایران به‌دلیل قوانین سختگیرانه‌اش (که این مازاد بر وضعیت اقتصادی ایران است) جزو اولویت‌های مهاجران اقتصادی نیست. وضعیت کسانی را که با همین شرایط موجود می‌آیند ببینید؛ کارگران فصلی که به ایران می‌آیند غالباً بدون ویزا هستند و رفت‌وآمدشان به‌صورت غیرقانونی صورت می‌گیرد. سالانه مهاجرانی که در ایران ساکن هستند پول‌های زیادی را برای خانواده‌هایشان در افغانستان می‌فرستند اما همه این رمیتنس به‌شیوه غیررسمی صورت می‌گیرد و از طرف دیگر محدودیت‌های بانکی ایران برای ارتباط با دیگر نقاط دنیا باعث می‌شود انتقال پول ایرانیان از خارج به داخل کشور نیز با مشکلات زیادی مواجه باشد. مهاجران حاضر در ایران مشکلات بانکی بسیاری دارند؛ با اینکه می‌توانند حساب بانکی داشته باشند اما با محدودیت‌هایی مواجه هستند و قطعی گاه و بیگاه کارت بانکی مانعی بر سر راه فعالیت‌های اقتصادی‌شان است. مساله سیم‌کارت، محدودیت‌های حقوق مالکیت، قوانین کار و اقامت نیز ازجمله نکاتی است که برای فعالیت‌های اقتصادی مهاجران مشکلاتی ایجاد می‌کند. با وجود همه این مشکلات چطور می‌توان  روی منفعت اقتصادی مهاجران برای کشور حساب باز کرد؟ 

منابع:

1- World Migration Report 2022

2- www.infomigrant.net

3- www.iom.int