دفاع از کیفیت گندم

کیفیت گندم این روزها پاشنه‌آشیل تولید بالاتر از حد پیش‌بینی برای این کالا شده است. کالای استراتژیکی که اگرچه همواره دولت‌ها به دنبال خودکفایی‌اش بوده‌اند، اما هم‌اکنون برخی به کیفیت آن معترض هستند و می‌گویند باید در کنار افزایش حجم تولید، کیفیت را هم دید. البته وزیر بهداشت پا را فراتر گذاشته و اعلام کرده که باید به دلیل کیفیت پایین گندم داخلی، زمینه را برای صادراتش فراهم کرد و در نهایت، آن را با گندم وارداتی اختلاط کرده و کیفیت را بالا برند. حال فرامک عزیز کریمی، معاون مجری طرح ملی گندم از اجرای این طرح دفاع کرده و در نهایت، بر این باور است که کیفیت گندم، موضوعی نسبی است و بسته به نوع مصرف، تعریف می‌شود.

♦♦♦

با توجه به انتقادهای صورت‌گرفته از سوی وزیر بهداشت نسبت به کیفیت گندم، شما به عنوان دست‌اندرکار طرح ملی گندم چه دفاعی از این عملکرد دارید؟

البته نظرهای کارشناسی در این رابطه قابل احترام است، اما باید به این نکته توجه داشت که کیفیت گنــدم، موضوعی نسبــی است و بسته به نوع مصرف آن، تعریف می‌شود؛ به این معنا که گندم مناسب برای تولیدات حاصله از این محصول در قالب پاستا و ماکارونی متفاوت از گندم مورد نیاز برای تولید نان مسطح، نان‌های حجیم یا بیسکویت و شیرینی است؛ بنابراین تولید هر یک از این کالاها با استفاده از محصول گندم، هر یک استاندارد خود را دارد که باید به این نکته کاملاً توجه کرده و در قضاوت‌ها آن را لحاظ کرد. نکته حائز اهمیت دیگر این است که گندم تولید داخل، نه تنها برای تهیه نان‌های مسطح که قوت غالب مردم کشور است، مناسب بوده؛ بلکه برآوردها و نتایج بررسی‌ها نشانگر این است که برای تهیه نان‌های حجیم که نیازمند سطح بالاتری از شاخص‌های کیفی است نیز، استفاده از همین گندم داخلی بسیار مناسب است. بنابراین می‌توان به صراحت اعلام کرد در مجموع، کیفیت تولید داخلی گندم بسیار مناسب و پاسخگوی بسیاری از نیازهای کشور است.

در تحلیل کیفیت گندم، چه نکاتی را باید لحاظ کرد تا بتوان تحلیلی حائز شرایط و با جامعیت لازم ارائه داد، به هرحال این روزها انتقاد نسبت به کیفیت گندم، بالاست و حتی وزیر بهداشت نیز نسبت به این کیفیت انتقادهایی را مطرح کرده‌اند؟

به منظور تحلیل وضعیت کیفی گندم‌های تولیدشده در ایران و نیز جمع‌آوری اطلاعات لازم برای دسته‌بندی تجاری گندم‌های ایرانی، پروژه‌ای تحت عنوان بررسی کیفیت گندم‌های تولیدی زارعین مناطق مختلف کشور از سال 1392 تا 1397 به سفارش و با همکاری معاونت زراعت وزارت جهاد کشاورزی در موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر کشور در حال اجراست که در گزارش حاضر، به ارائه نتایج بررسی کیفیت گندم‌های تولیدی کشور در سال زراعی 1394-1393 پرداخته شده است. این یک گزارش کامل و جامع است که می‌تواند زمینه‌ساز تحلیل صحیح در خصوص کیفیت گندم باشد. به هر حال باز هم باید تاکید کرد که کیفیت گندم تولید داخلی بسیار خوب است و اکنون، تولید گندم در مناطق کشور، اگرچه ممکن است نوساناتی داشته باشد، اما در مجموع کیفیت بسیار خوبی دارد که در تمام مصارف، به نحوی که در پاسخ سوال پیش توضیح دادم، قابلیت استفاده دارد. اما در مورد آن پروژه تحقیقاتی باید به این نکته هم اشاره کرد که تعداد یک هزار و 634 نمونه گندم که مربوط به سال زراعی 1394-1393 بوده‌اند، از مزارع واقع در حوزه شهرستان‌های مختلف کشور جمع‌آوری شده است که البته تعداد نمونه برای هر شهرستان هم، بستگی به وسعت مناطق گندم‌کاری داشته است و بنابراین برآوردهای متفاوتی از این نمونه‌ها به دست آمده است. در مرحله بعد، پس از ارسال نمونه‌های گندم به آزمایشگاه شیمی و تکنولوژی غلات موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، خصوصیات فیزیکی و کیفی این نمونه‌ها، از جمله وزن هزار دانه، وزن هکتولیتر، درصد پروتئین دانه، شاخص زلنی، سختی دانه، درصد جذب آب آرد، درصد گلوتن مرطوب، شاخص گلوتن، حجم نان، درصد رطوبت و حجم رسوب  SDS مورد ارزیابی قرار گرفته است.

بر اساس نتایج این تحلیل کیفی، اکنون وضعیت کیفیت گندم در چه شرایطی قرار دارد؟

بر اساس ارزیابی صفات کیفی مذکور، نمونه‌های گندم دریافتی از لحاظ کیفیت دانه، رتبه‌بندی شده و به سه گروه خوب، متوسط و ضعیف تقسیم شده‌اند که نتایج بذر استان‌ها کاملاً استخراج شده و در جداول تهیه شده، داده شده است. آن‌گونه که نتایج جداول نشان می‌دهد، از تعداد 1627 نمونه گندم مورد ارزیابی، 710 نمونه به لحاظ خصوصیات کیفی در گروه خوب، 686 نمونه در گروه متوسط و 231 نمونه در گروه ضعیف جای گرفتند. نتیجه اینکه حدود 86 درصد گندم تولید داخل کشور در گروه خوب و متوسط و فقط 14 درصد در رده ضعیف قرار می‌گیرد. بر این اساس، جدول نتایج ارزیابی کیفیت گندم تولیدشده از سوی زارعین کشور در سال 93 با نمونه‌گیری از مزارع گندم نشان می‌دهد که تعداد کل نمونه‌های بررسی‌شده 1627 مورد است که از این تعداد 710 مورد دارای رده کیفیت خوب، 686 مورد دارای رده کیفیت متوسط و 231 مورد دارای رده کیفیت ضعیف بوده است. در این میان درصد این اعداد و ارقام نسبت به کل نمونه‌های دریافتی به نحوی است که 44 درصد گندم‌ها در رده کیفی خوب، 42 درصد از گندم‌ها در رده کیفی متوسط و 14 درصد در رده کیفی ضعیف هستند. این گزارشی است که یک مرکز پژوهشی و تحقیقاتی انجام داده و در نهایت، نتایج قابل اتکایی را ارائه می‌دهد و می‌توان به صراحت دریافت که کیفیت گندم قابل دفاع است.

به هر حال اکنون وزیر بهداشت معتقد است که کیفیت نان به دلیل کیفیت گندم پایین است و همین امر سبب شده تا زمینه برای بروز برخی بیماری‌ها فراهم شود.

در خصوص کیفیت نان، هر کارشناس اهل فنی به خوبی می‌داند که کیفیت گندم، یکی از عوامل موثر در کیفیت نان تولیدی از سوی نانوایی‌ها است و موارد مهم‌تری از جمله نحوه آرد‌سازی، درصد سبوس‌گیری گندم، فرآوری، نحوه تهیه خمیر، استفاده یا عدم استفاده از مخمر و زمان و کیفیت پخت نان، هر یک به نحو قابل توجهی در کیفیت نان تولیدی، سهم قابل توجهی دارند.

آیا تولید گندم به هر قیمتی باید صورت گیرد و آیا باید به هر قیمتی حتی کیفیت پایین هم، گندم تولید کنیم و خودکفا شویم؟

هم‌اکنون گندم باکیفیت به اندازه کافی در کشور تولید می‌شود و فقط لازم است در هنگام خرید این محصول استراتژیک از کشاورزان زحمتکش، دقت عمل بیشتری صورت داد و در کنار خرید انبوهی که از کشاورزان صورت می‌گیرد، در حوزه انبارداری هم، مدیریت بهینه‌تری صورت گیرد؛ در عین حال باید به این نکته توجه داشت که نسبت‌های اختلاط گندم در آسیابانی‌ها از جمله نکاتی است که باید با نظارت دقیق، زمینه‌ای را فراهم کرد که این موضوع به دقت مورد رعایت واقع شود. در عین حال، بررسی‌ها نشان می‌دهد که حداقل بیش از چهار میلیون تن از گندم استان‌های خوزستان، گلستان، ایلام، جنوب کرمان و دیگر استان‌ها از کیفیت عالی برای نان‌های حجیم برخوردار است. از سوی دیگر، بیش از 60 درصد از گندم تولیدی کشور نیز، از مزارع آبی تولید می‌شود که همگی، از کیفیت مناسب برخوردار بوده است، ضمن اینکه ارقام اصلاح‌شده جدید معرفی‌شده از سوی موسسات و مراکز تحقیقات کشاورزی کشور به زارعین، حداقل باید دارای 12 درصد پروتئین به عنوان مهم‌ترین عامل کیفی باشند؛ در غیر این صورت معرفی نخواهند شد و همین امر، زمینه را برای افزایش کیفیت این کالا فراهم می‌کند. اما در پاسخ به این سوال که خودکفایی گندم باید دنبال شود و آیا باید به هر قیمتی، گندم تولید کرد باید به این نکته ظریف و حساس توجه کرد که اهمیت اقتصادی و سیاسی گندم ایجاب می‌کند تا هرگونه راهکار مناسب، برای بهینه کردن تولید و مصرف این محصول در کشور مورد ارزیابی و کاربرد قرار گیرد. در حال حاضر، بر اساس آمار موجود، بیش از 40 درصد کالری مورد نیاز جوامع شهری و روستایی از طریق مصرف نان تامین می‌شود و اساساً، هدف از تولید گندم در کشور، تامین نان مورد نیاز مصرف جامعه به عنوان اصلی‌ترین ماده غذایی در تغذیه آحاد مردم است. از سوی دیگر، مبنای سیاستگذاری در امر گندم، بر تولید و نه بر واردات گذاشته شده است و از این‌رو است که تولید نان مطلوب و کاهش آمار ضایعات آن، مستلزم انجام تحقیقات اصولی و برنامه‌ریزی‌شده با هدف ارتقای کیفیت ارقام گندم، شناسایی پتانسیل کیفی آنها و تعیین شرایط بهینه تهیه محصولات نهایی با توجه به قابلیت‌های کیفی مواد اولیه است. به هر حال می‌توان در جمع‌بندی اعلام کرد همه این اظهارنظرها در جایگاه خود محترم بوده؛ لکن بدیهی است در صورت وجود اطلاعات و داده‌های کافی و صحیح، اظهارنظرها جامع‌تر خواهند بود و می‌توان شرایط را برای پیشرفت تولید، بسیار مساعدتر کرد.

برخی بر این باورند که صرف 15 هزار میلیارد تومان برای ذخیره‌سازی گندم، چندان به صرفه نیست و نباید این هزینه را برای افزایش تولید و ذخیره‌سازی محصول تولیدی صورت داد. چقدر این نظریه در شرایط کنونی منطقی است؟

در خصوص ضرورت و اهمیت یا عدم اهمیت خودکفایی کشوری مستقل و ارزشی همچون ایران در محصول راهبردی گندم باید دقت نظر کافی را صورت داد. در این میان باید نظر منتقدان خودکفایی را به فرمایش مقام معظم رهبری در دیدار هیات دولت با ایشان در هفته دولت 1394 جلب می‌کنم که ایشان اعلام کرده‌اند که آن چیزی که ما از وزیر جهاد کشاورزی و از مجموعه این وزارتخانه توقع داریم، این است که در تولید محصولات حیاتی باید خودکفایی به وجود بیاید؛ یعنی خودکفایی را به حرف و گفت این و آن نگاه نکنید که آقا گندم، بیرون ارزان‌تر است و مانند اینها. ما باید به خودکفایی برسیم، در مواد حیاتی باید به خودکفایی برسیم. 

اینها درست جملاتی است که ایشان اعلام کردند و بر خودکفایی محصولات استراتژیک تاکید داشته‌اند. ضمن اینکه خوداتکایی در گندم، به لطف بارندگی‌ها و با اجرای سیاست‌های اقتصاد مقاومتی و حرکت جهادگرانه کشاورزان و دست‌اندرکاران بخش کشاورزی صورت گرفته است و اتفاقاً با توجه به اعداد و ارقام موجود، این تولید نسبت به سال‌های گذشته، با بیشترین کارایی و کمترین هزینه به دست آمده است.

طرح انتخاب ارقام مشارکتی گندم اکنون چه وضعیتی دارد؟

انتخاب مشارکتی ارقام شاید یک روش ساده و کم‌هزینه با مشارکت و همکاری خود کشاورزان است که برای بهبود عملکرد برداشت محصولات کشاورزی انجام می‌شود. ارقام مختلف گندم که در کشور وجود دارد با میکروکلیماهای مختلف سازگار است و با اجرای این طرح، در شرایط واقعی با همان مشخصاتی که خود کشاورزان عمل می‌کنند؛ کشت و کار می‌شود و در نهایت همه مراحل عملیات زراعی مطابق با اصولی که در هر منطقه رواج دارد؛ صورت می‌گیرد تا به برداشت محصول می‌رسد. وقتی نوبت به مرحله برداشت گندم رسید؛ تفاوت‌ها به صورت کامل مشخص شده و شاید ساده‌ترین و کوتاه‌ترین راه انتقال یافته‌ها و شناخت سازگاری خصوصی هر یک از این 12 رقم گندمی که اینجا کشت می‌شود؛ همین طرح است. کشاورزی که اقدام به انتخاب رقم مناسب برای کشت کرده؛ 300 کیلوگرم درآمد خالص دارد؛ چراکه همه هزینه‌ها در اجرای این طرح ثابت است. کشاورزان از زمان کاشت تا برداشت در این روش مشارکت دارند. در واقع این طرح به معنی انتخاب مشارکتی نوع ارقام است که با مشارکت کشاورز انجام می‌شود و کشاورز تصمیم می‌گیرد که کدام رقم برای کشاورزی وی سازگار و مناسب‌تر است. در عین حال باید به این نکته هم توجه داشت که ایران دارای چهار اقلیم کلان سرد، معتدل، گرم و مرطوب سواحل خزری و گرم و خشک جنوبی است که در آن گندم کشت می‌شود و در همه این چهار اقلیم، این مقایسه ارقام برای ارقام سازگار با شرایط هر منطقه، در حال انجام است و کشاورزان از این فرصت استفاده می‌کنند و این مهم همچنان در حال توسعه است.

امکان صادرات گندم مازاد وجود دارد؟

امکان صادرات گندم بسته به شرایط بازار و سیاستگذاری‌های کلان هر کشور برای همه تولیدکننده‌های گندم وجود دارد؛ ایران هم از این شرایط مستثنی نیست و بنابراین اگر شرایط فراهم باشد، می‌توان این محصول را در حد مازاد بر نیاز تولید داخلی و در نظر گرفتن ذخایر استراتژیک، صادر کرد. آمارها نشانگر این است که در جهان، حجم تجارت سالیانه گندم بیش از 120 میلیون تن است و به لحاظ اقتصادی، کشور ما در صادرات گندم کیفی دوروم برای تولید محصولاتی همچون پاستا و ماکارونی، ظرفیت بسیار خوبی دارد. در عین حال باید به این نکته هم توجه داشت که گندم کالایی است استراتژیک، به ویژه برای کشور ما که قوت غالب مردم، نان است، باید زمینه برای تولید مکفی و البته باکیفیت صورت گیرد. همچنین لازم است بدانید که بیش از 82 درصد تجارت جهانی گندم در اختیار آمریکا، کانادا، کشورهای اتحادیه اروپا، استرالیا، آرژانتین و کشورهایی است که عمدتاً غربی هستند؛ و بنابراین باید به این نکته توجه داشت که این امر، بزرگ‌ترین نقطه ضعف در جهت تشدید و استمرار وابستگی و خدشه‌دار کردن استقلال اقتصادی و ساز‌وکار کنترل میزان تولید با ابزارهای اقتصادی در سایر کشورها محسوب می‌شود. 

همچنین این موضوع مبین آن است که گندم، یک کالای تجارتی و رایج در میان همه کشورها نیست؛ به این معنا که نفس فعالیت کشاورزی به نحوی است که نمی‌توانیم یک سال به کشاورزان بگوییم گندم نکارید و پنج سال بعد بگوییم حالا بیایید و گندم بکارید. بنابراین بنده به عنوان یک ایرانی، بسیار متاسف هستم از اینکه طی سال‌ها، واردات گندم و ریختن پول بیت‌المال به جیب کشورهای فوق‌الذکر، صدای هیچ منتقدی را به گوش نرساند؛ اما هم‌اکنون که طبق قانون، وجه گندم مازاد بر نیاز کشور به حساب خانوارهای روستایی بیش از 400 شهر و هزار دهستان در همه استان‌های کشورمان توزیع شده و کشور از وابستگی رهایی پیدا کرده است، این همه منتقد به امر خوداتکایی پیدا شده است.

پس در نهایت شما از خودکفایی گندم به هر قیمتی دفاع می‌کنید؟

به اعتقاد من، خوداتکایی، منافاتی با کیفیت گندم ندارد و وزارت جهاد کشاورزی، یکی از مدعیان اجرایی شدن خرید گندم بر اساس کیفیت است که امیدواریم هر چه زودتر این مهم عملیاتی شود.