صلح و شکوفایی به واسطه تجارت آزاد

بیجان شاهین/استاد اقتصاد سیاسی در دانشگاه خواجه تپه در آنکارا

تحریم‌های اقتصادی ایران، به تازگی لغو شدند. این هم برای ایران هم برای بقیه جهان خبر خوبی است. برای ایرانیان خبر خوبی است چون فرصت می‌یابند کالاها و خدماتی را که مدت‌ها بهشان نیاز داشتند راحت‌تر وارد کنند. به علاوه قادر خواهند بود کالا و خدماتشان را با سهولت بیشتری صادر کنند و پولی را که برای خرید کالاهای خارجی نیاز دارند، تامین کنند. بعد از برداشته شدن تحریم‌ها، حالا موانع خارجی کمتر بر سر راه تجارت برای ایرانیان وجود خواهد داشت. این برای کشورهای دیگر هم خبر خوبی است، به خصوص برای کشورهای همسایه چون ترکیه و عراق، که حالا قادر خواهند بود از حجم فزاینده تجارت با ایران منتفع شوند. تجارت آزاد به مثابه یکی از عناصر مهم آزادی اقتصادی، به رونق و شکوفایی این کشورهای دخیل در مساله‌ کمک خواهد کرد.
تجارت نه تنها رواج‌دهنده رونق است، بلکه صلح بین‌المللی را هم ترویج می‌کند. این استدلال را، استدلال «صلح سرمایه‌داری» می‌خوانیم. مطابق این استدلال، تجارت دست کم از دو طریق به خدمت صلح میان کشورهای می‌آید: اول آنکه به لطف تجارت آزاد کشورها مستقل می‌شوند. تجارت سهام مشترک مادی میان دو کشور ایجاد می‌کند و به این ‌ترتیب انگیزه‌ای می‌شود برای پرهیز از جنگ. گزاره فردریک باستای در مورد رابطه میان تجارت و صلح این مهم را به صورت اجمالی بیان می‌کند: «اگر این کالاها نباشند که از مرزها می‌گذرند، سربازان چنین خواهند کرد.» این را می‌توان به طور خلاصه «صلح به واسطه تجارت آزاد» خواند.
ثانیاً تجارت با ترویج دموکراسی، به صورت غیرمستقیم در خدمت صلح در‌می‌آید. بنا بر استدلالی که «استدلال صلح دموکراتیک» خوانده می‌شود، کشورهایی که دولت‌های دموکراتیک دارند با یکدیگر نمی‌جنگند. بر‌خلاف کشورهایی که رهبران مستبدشان احساس ضرورت نمی‌کنند تا از کرده‌هایشان به مردم‌شان گزارش بدهند، رهبران دموکراتیک مجبورند کرده‌هایشان را در چشم شهروندان مشروع جلوه بدهند. داخل شدن به جنگی را که هزینه‌های بالای انسانی و مادی دارد به سختی می‌توان مشروعیت بخشید. بنابراین، رهبران کشورهای دموکراتیک به این سو متمایل‌اند که مسائل میان خود را با روش‌های صلح‌آمیزی و از طریق دیپلماسی حل کنند.
در اینجا می‌توان پرسید که تجارت چطور مروج دموکراسی است؟ اول آنکه باید اشاره کنیم دموکراسی‌ها در جوامعی که طبقه متوسط گسترده‌تر است، شانس بیشتری برای نهادینه شدن دارند. اعضای طبقه متوسط که تحصیل‌کرده‌ترند و از ثبات نظام سیاسی سهمی می‌برند، تمایل‌شان به اعتدال و همراهی با دموکراسی بیشتر است. آنها برای عملی کردن نظام سیاسی پیچیده‌ای چون دموکراسی آماده‌ترند. اما طبقه متوسط گسترده در جوامعی سربرمی‌آورد که رونق و شکوفایی وجود داشته باشد.
به لطف تخصیص منابع کارا و تقسیم کار پرجزییات‌تر، بازار آزاد باعث می‌شود رونق به وجود بیاید و نتایجش در میان بخش‌های گسترده‌ای از جامعه توزیع شود. تقسیم کار و در نتیجه ثروت می‌تواند با بسط دادن اندازه اقتصاد، فزونی بگیرد. یک راه بسط دادن اقتصاد آن است که به عبارتی از طریق تجارت، مرزها را از میان برداریم. بدین‌سان وقتی اقتصاد بازار آزاد رقابتی می‌تواند در درون کشورها رونق پدید بیاورد، تجارت آزاد میان کشورها می‌تواند این رونق را حتی بیشتر کند. به لطف این رونق افزوده، کشورها طبقه متوسط بزرگ‌تر خواهند داشت، و توان‌شان برای مستقر کردن و تکمیل نهادهای دموکراسی بیشتر می‌شود و احتمال وقوع جنگ میان‌شان کاهش می‌یابد.
پس هم به نفع ایرانیان و هم به نفع مردم ترکیه است که به حکومت‌های خودمان فشار بیاوریم تا همه موانع خارجی و داخلی بر سر راه آزادی‌های اقتصادی (از‌جمله آزادی کارآفرینی و آزادی تجارت) را ریشه‌کن کنند. مطابق شاخص آزادی اقتصادی انستیتو فریزر، در میان 157 کشور جهان ترکیه از لحاظ آزادی‌های اقتصادی در رده 82 ایستاده و ایران در رده 147. اگر چه ترکیه تا حدی عملکردی بهتر از عملکرد ایران داشته، ولی هیچ کدام از رده‌ها، رده‌هایی نیست که بشود به آنها افتخار کرد. هر دو کشور باید خیلی بیشتر از امروز، آزاد باشند. بر اساس آمارهایی که در سال 2015 منتشر شد، حجم تجارت میان ایران و ترکیه چیزی حدود 10 میلیارد دلار است. در طول 15 سال گذشته حجم تجارت 10 برابر شده است. حالا با لغو تحریم‌های بین‌المللی حجم تجارت میان ایران و ترکیه باید خیلی بالاتر برود. اما این کافی نیست که فقط موانع خارجی را از میان برداریم. زنجیرهایی را که به پای آزادی اقتصادی فردی در کشورهایمان هست هم باید از هم گسست.
برای همه ایرانیان سالی خوش و پررونق آرزو می‌کنم.