رقابت نابرابر نمایشگاه استانی و کتابفروشی‌ها

نایب رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران معتقد است آسیب نمایشگاه‌های کتاب استانی متوجه کتابفروشی‌هاست، برای رفع این آسیب باید برگزاری نمایشگاه به صنف واگذار شود تا کتابفروشان و نه ناشران به عرضه کتاب‌ها در نمایشگاه‌ها بپردازند. محمدرضا توکل‌صدیقی مدیر انتشارات صابرین است،‌ او در انتخابات جدید اتحادیه ناشران و کتابفروشان با 226 رای توانست نایب رئیسی اتحادیه را به دست آورد. توکل‌صدیقی معتقد است،‌ فعالیت انتشاراتی در سطح دنیا با کتابفروشی آغاز شده است، رگ حیات نشر در دستان کتابفروشان می‌تپد، مشکل نشر ما این است که هرم آن وارونه شده. برای نمونه برای بسیاری از کشورهای پیشرفته در صنعت نشر اگر دو هزار ناشر وجود دارد، در مقابلش 10 هزار کتابفروش نیز فعالیت می‌کند، در حالی که در ایران 12 هزار ناشر داریم و تنها سه هزار کتابفروش و همین موجب رکود صنعت نشر شده است. گفت‌وگو با محمدرضا توکل‌صدیقی به شرح ذیل است.



بیش از 20 سال است که نمایشگاه‌های کتاب استانی در سطح کشور برگزار می‌شود،‌ در سال جاری ساز و کار برگزاری این نمایشگاه‌ها دچار تغییراتی شد، به نظر شما این نمایشگاه‌ها تاکنون چه تاثیرات مثبت و منفی بر بدنه اقتصادی نشر ما داشته است؟
نمایشگاه‌های کتاب استانی که سال‌هاست با همت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سراسر کشور برگزار می‌شود، محسنات و معایبی دارد که باید به آن توجه شود، شاید مهم‌ترین ضرری که این نمایشگاه‌ها برای صنعت نشر کشور به دنبال دارد، متوجه کتابفروشی‌ها باشد، کتاب در این نمایشگاه‌ها معمولاً با تخفیف‌هایی عرضه می‌شود، تخفیف 20‌درصدی بن کتاب در کنار تخفیف 20‌درصدی پشت جلد کتاب که ناشر موظف به رعایت آن است،‌ تخفیف 40‌درصدی را شامل می‌شود که موجب شده تا مخاطب کتاب در استان‌ها تمایلی به خرید کتاب از کتابفروشی نداشته و معمولاً صبر کند تا نمایشگاه کتاب برگزار شده و اقدام به تهیه کتاب کند.
این مهم موجب شد تا از زمانی که بحث تخفیف 20‌درصدی در نمایشگاه کتاب استانی مطرح شد، بسیاری از تشکل‌ها مخالف این اقدام باشند،‌ اما دوستان مسوول چندان وقعی به این مخالفت‌ها نگذاشتند.

شما معتقد هستید که ضعف و قوت نمایشگاه‌های کتاب استانی در کنار هم وجود دارد،‌ به نظر شما با چه راهکاری می‌توان نقاط ضعف را کاهش داد؟ چگونه می‌توان از آسیب‌های نمایشگاه‌های کتاب استانی کاست؟
این کاهش آسیب‌ها به شکل‌های مختلفی می‌تواند باشد، یک راه می‌تواند این باشد که ما در شهرهای بزرگی که اتحادیه‌های صنفی وجود دارد، برگزاری نمایشگاه را به اتحادیه صنفی آن استان یا شهر واگذار کنیم، برای نمونه در استان‌های قم، مشهد یا اصفهان خود کتابفروشان بیایند کتاب‌ها را عرضه کنند، تا هم از مزایای نمایشگاه که حضور مردم و جذب مخاطب به سمت کتاب است استفاده کنند،‌ هم کتاب‌های خود را فروخته و به لحاظ اقتصادی نیز درآمدزایی داشته باشند.
اگر نمایشگاه‌های کتاب استانی این‌گونه ساماندهی شود، خوب است اما اگر مستقل از صنف بخواهیم عمل کنیم، در کار کتابفروش تاثیر منفی بر جای خواهد گذاشت.

آقای توکل در موارد بسیاری عنوان شده که ناشران بزرگ و مطرح برای از بین نرفتن ارتباطی که با کتابفروشی‌های شهرستان‌ها در طول سال دارند،‌ از حضور در نمایشگاه‌های استانی کتاب سر باز می‌زنند، آیا این صحت دارد؟
بله،‌ چرا ناشر خود باید در نمایشگاه کتاب شرکت کند؟ من به عنوان ناشر هیچ تمایلی به این کار ندارم، ترجیح می‌دهم مراکز پخش کتاب را از ما گرفته و به کتابفروش ارائه کند،‌ کتابفروش نیز آن را بفروشد.

در هر نمایشگاه کتاب استانی هزینه‌ای برای یارانه کتاب در نظر گرفته می‌شود،‌ بهتر نیست که این هزینه‌ها در کنار هزینه‌های برگزاری نمایشگاه کتاب به جای اینکه به عنوان یک مسکن موقت به بدنه نشر تزریق شود،‌ در بخش سیستم توزیع که سال‌هاست معیوب است،‌ هزینه شود؟
ببینید، چنین اقداماتی به هر حال احتیاج به طرح مشخص دارد، اینکه کلی بگوییم، این هزینه‌ها صرف توزیع شود، یعنی چه؟ این طرح نمایشگاه‌های استانی طرحی است که سال‌ها اجرا شده است،‌ در دوره‌ای با کیفیت بهتری هم انجام می‌شده است. اکنون به دلیل مضیقه‌های مالی با کیفیت مطلوب اجرا نمی‌شود، در گذشته تبلیغات بسیار گسترده‌ای در زمینه برگزاری نمایشگاه در سطح استان یا شهر انجام می‌شد، رادیو فعالیت می‌کرد، استانداری فعالیت می‌کرد، فعالیت‌های نهادهای ذی‌ربط شوری در استان برای استقبال از نمایشگاه ایجاد می‌کرد که اکنون این‌گونه اقدامات تااندازه‌ای تضعیف شده است.
اما اینکه اکنون بگوییم نمایشگاه‌های کتاب استانی به کل تعطیل شود،‌ نمی‌توان گفت ایده درستی است،‌ این فعالیتی را که سال‌ها در تقویم فرهنگی ما وجود داشته است چرا تعطیل کنیم؟ بهتر است جهت آن را تصحیح کنیم. مگر اینکه طرح بهتری وجود داشته باشد که کارشناسی‌شده‌تر باشد.
ایجاد مجتمع‌های بزرگ کتاب،‌ ایجاد بورس‌های فروش کتاب در استان‌ها، افزایش کتابفروشی‌های استانی و... از جمله طرح‌هایی است که در سال‌های گذشته که وضعیت مالی دولت بهتر از امروز بود،‌ از سوی تشکل‌ها به دولت پیشنهاد می‌شد، اما اکنون که بودجه مالی محدود است،‌ چندان نمی‌توان این‌گونه طرح‌ها را مطرح کرد.

به نظر شما برگزاری نمایشگاه کتاب استانی طی سال‌های اخیر تاثیراتی هم بر وضعیت نشر داشته است؟
این نکته را نباید فراموش کرد که نمایشگاه‌های استانی کتاب در مراکز استان‌ها برگزار می‌شوند، و به نوعی در شهرهایی که کتابفروشی ندارند یا کم دارند، فرهنگ کتابفروشی را ترویج می‌کنند، تجربه گذشته هم نشان داده که موثر بوده است. 20 سال پیش وقتی اولین نمایشگاه استانی کتاب در خرم‌آباد برگزار شد، یا کتابفروشی وجود نداشت یا اگر هم بود، محدود بود. آن زمان وقتی که نمایشگاه کتاب در این شهر تشکیل شد، استقبال بی‌نظیری شد، به صورتی که ما دو یا سه بار مجبور شدیم کتاب به خرم‌آباد ارسال کنیم. این موضوع موجب شد توجه و اقبال به شهرهای محروم‌تر همچون خرم‌آباد و زاهدان افزایش یابد. پس برگزاری نمایشگاه‌های کتاب استانی در شهرهایی که کتابفروشی‌های اندکی دارند، تاثیرات مثبتی داشته است. در پایان باید بگویم،‌ تا زمانی که ما نتوانیم به حل مشکل توزیع کتاب بپردازیم، صنعت نشر آسیب خواهد دید. تا چه زمانی باید وزارت ارشاد و آموزش و پرورش از ناشران کتاب بخرند؟ صنعت نشر با خریدهای دولتی رشد نمی‌کند، باید چرخه مستقیم توزیع به وجود بیاید. تا زمانی که کتاب‌هایمان در انبارها خاک می‌خورند، ناشران یکی‌یکی ورشکسته می‌شوند.