تاریخ انتشار:
کلیدداران اتاق تهران از حاج محمدحسین امین‌الضرب تا یحیی آل‌اسحاق
از «اطاق» تا اتاق
از قیام بازاریان علیه نصیرالدوله وزیر تجارت عصر ناصری، برکناری او، تاسیس «مجلس وکلای تجار» به فرمان ناصرالدین‌شاه قاجار به ریاست حاج محمدحسن امین‌الضرب، ۱۲۷ سال و از زمان تاسیس اتاق تجارت تهران به ریاست حاج محمدحسین امین‌الضرب قریب ۸۵ سال می‌گذرد، با این وجود کمتر تحقیق گسترده‌ای در مورد مهم‌ترین نهاد بخش خصوصی صورت گرفته و بزرگ‌ترین معضل تحقیق در این زمینه، فقر شدید منابع است. این پژوهش تنها یک مقدمه است در مورد روسای اتاق بازرگانی تهران از بدو تاسیس تاکنون که بر پایه مجلات اتاق بازرگانی از ابتدا تا انقلاب اسلامی صورت گرفته است.
از قیام بازاریان علیه نصیرالدوله وزیر تجارت عصر ناصری، برکناری او، تاسیس «مجلس وکلای تجار» به فرمان ناصرالدین‌شاه قاجار به ریاست حاج محمدحسن امین‌الضرب، 127 سال و از زمان تاسیس اتاق تجارت تهران به ریاست حاج محمدحسین امین‌الضرب قریب 85 سال می‌گذرد، با این وجود کمتر تحقیق گسترده‌ای در مورد مهم‌ترین نهاد بخش خصوصی صورت گرفته و بزرگ‌ترین معضل تحقیق در این زمینه، فقر شدید منابع است. با این حال از نخستین سال‌های تاسیس اتاق تجارت، همواره مجله اتاق تجارت گاه به صورت ماهنامه و گاه به صورت دو هفته‌نامه منتشر شده که بهترین منبع در تحقیقات با محوریت موضوعی تاریخ اتاق بازرگانی است. این پژوهش تنها یک مقدمه است در مورد روسای اتاق بازرگانی تهران از بدو تاسیس تاکنون که بر پایه مجلات اتاق بازرگانی از ابتدا تا انقلاب اسلامی صورت گرفته است
.
تشکیل اتاق تجارت
اتاق تجارت تهران حیات خود را در شانزدهم مهرماه 1305 خورشیدی در یک ساختمان کوچک و نمناک کرایه‌ای در نزدیکی چهارسوق کوچک بازار با یک پیشخدمت آغاز کرد. ریاست اتاق را حاج حسین آقا مهدوی امین‌الضرب عهده‌دار بود و هیات نمایندگان آن را حاج میرزا ابوطالب اسلامیه، میرزا عبدالحسین نیک‌پور، فقیه‌التجار، آقا میرزا محمدعلی محلوجی و آقا شیخ‌حسین حریری تشکیل دادند. اعضای موسس اتاق تهران پیشتر عضو کمیته خاص هیات‌مدیره تجار -که به منظور حمایت از سلطنت رضاشاه شکل گرفت- بودند.
حاج محمدحسین امین‌الضرب، رئیس مشروطه‌خواه
حاج محمدحسین مهدوی امین‌الضرب فرزند حاج محمدحسن امین‌الضرب، نماد تجارت مدرن ایرانی، در شب ششم محرم‌الحرام 1289 هجری در تهران متولد شد. تحصیلات ابتدایی خود را نزد معلمان خصوصی آغاز کرد، فقه و اصول فلسفه را در حد سطح تحصیل کرد و ریاضیات و تاریخ و جغرافیا را فرا‌گرفت. زبان فرانسه را نیز به خوبی آموخت و در مدتی که پدرش میزبان سیدجمال‌الدین اسدآبادی بود، زبان عربی را به طور کامل از سید فرا گرفت. در 16سالگی کار خود را در تجارتخانه پدر آغاز کرد و چند سفر کوتاه به اروپا رفت. در اوایل سلطنت مظفرالدین شاه، اموال پدرش را به علت تقلب در پول سیاه توقیف کردند، محمدحسین به تسویه‌حساب پدر پرداخت و او را از زندان آزاد کرد. پس از مرگ امین‌الضرب پدر، مورد توجه مظفرالدین شاه قرار گرفت و ملقب به امین‌الضرب شد. او که طرفدار حکومت قانون بود، در دوران انقلاب مشروطه از مشروطه‌خواهان حمایت کرد و حامی مالی آنان بود و در مجلس اول به نمایندگی مجلس شورای ملی از سوی
تجار انتخاب و عهده‌دار نیابت مجلس شد. در سال 1338 قمری به همراه عده‌ای از تجار هیات اتحاد تجار را تشکیل داد و ریاست آن را بر عهده گرفت، پس از کودتای سوم اسفند 1299 به دستور سیدضیاء دستگیر شد و به زندان افتاد. پس از سقوط سیدضیاء از زندان آزاد و در دوره‌های هفتم، هشتم و نهم مجلس شورا و مجلس موسسان به نمایندگی برگزیده شد. امین‌الضرب صاحب نخستین کارخانه برق تهران بود و برای نخستین بار کارخانه ذوب‌آهن را به ایران آورد. او تاجری مشروطه‌خواه و تجددطلب بود و مهم‌ترین یادگار او تلاش برای توسعه تجارت بخش خصوصی است. او در اواخر عمر به بیماری قند مبتلا شد و برای معالجه به پاریس رفت، پس از چندی به تهران بازگشت و در تاریخ 26 آذرماه 1311 دار فانی را وداع گفت. ماندگارترین یادگار او، تاسیس اتاق بازرگانی تهران است که در حال حاضر با عنوان اتاق بازرگانی و صنایع و معادن تهران 84 سال قدمت دارد.
امین‌التجار اصفهانی؛ رئیس سیاستمدار
پس از مرگ امین‌الضرب، حاج حبیب‌الله امین‌التجار‌اصفهانی جانشین او شد. میرزا حبیب‌الله فرزند حاج سیدمحمدعلی امین‌التجار‌اصفهانی در 1264 خورشیدی تولد یافت. او در دوره‌های 4، 6، 7، 8 و 15 از اصفهان به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد. در 1334 قمری در ایام جنگ بین‌الملل اول همراه با مهاجران به سمت اصفهان رفت و پس از آن در مسیر عزیمت به کرمانشاه گرفتار انگلیسی‌ها شد و یک سال در اسارت آنان بود. امین‌التجار در دوران سلطنت رضاشاه، انحصار صدور تریاک در تمام ایران را به مدت سه سال به دست آورد. در این ماجرا او متهم به رشوه دادن به عبدالحسین‌خان تیمورتاش شد، پس از عزل تیمورتاش از وزارت دربار و محکومیت وی، حبیب‌الله‌خان به عنوان راشی توقیف و به شش ماه حبس محکوم و در همان سال مشمول عفو شد و از زندان بیرون آمد. او در سال 1333 خورشیدی در 69سالگی درگذشت. امین اصفهانی تا پایان سال 1312 ریاست اتاق را بر عهده داشت، در اسفندماه آن سال با توجه به پایان
یافتن دوره سه‌ساله اتاق، انتخابات صورت گرفت و عبدالحسین نیک‌پور به عنوان رئیس اتاق تجارت تهران انتخاب شد.
عبدالحسین نیک‌پور؛ سناتور بخش خصوصی
عبدالحسین نیک‌پور فرزند محمدحسن در سال 1273 خورشیدی در تهران متولد شد. پس از انجام تحصیلات مقدماتی به تجارت بلور روی آورد. او با عضویت در مجلس موسسان، به دنیای سیاست راه یافت و در دوره‌های نهم تا سیزدهم از تهران به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد. در زمان وزارت دارایی علی‌اکبرخان داور مشاور و امین او بود و در برنامه‌های اقتصادی دولت کمک می‌کرد. در سال 1324 عضو هیات نمایندگانی بود که همراه قوام‌السلطنه برای حل مساله نفت شمال عازم شوروی شد و در سال 1325 به عضویت شورای عالی اقتصاد درآمد. او همچنین از حامیان قوام‌السلطنه و عضو حزب دموکرات بود و در دوره پانزدهم مجلس شورای ملی به عنوان نماینده این حزب، به مجلس راه یافت. نیک‌پور در دوره‌های اول و دوم مجلس سنا نماینده انتخابی این مجلس از تهران بود. او در تمام این سال‌ها علاوه بر فعالیت‌های سیاسی، در زمینه تجارت نیز فعالیت داشت و علاوه بر ریاست اتاق، در زمینه تجارت بلور فعال بود. نیک‌پور
طولانی‌ترین دوران ریاست اتاق تا پیش از انقلاب اسلامی را داشت و در طول دوران درازمدت تصدی خود در این سمت، روزهای پرتلاطم اشغال ایران توسط قوای متفقین و سال‌های بحرانی ملی شدن صنعت نفت را پشت سر گذاشت. در مهر 1309 خورشیدی، مجلس شورای ملی، تاسیس 36 اتاق جدید در شهرهای بزرگ را تصویب کرد، اما سال بعد دولت با وضع قانون انحصار تجارت خارجی، موجب نگرانی و بدگمانی تجار شد، اتاق‌های تجارت را به حالت تعلیق درآورد و اعضای آن را به همکاری در سازماندهی جدید تشویق کرد. پس از پنج سال، دولت شمار اتاق‌ها را به 16 تقلیل داد و نظارت شدیدتری بر فعالیت‌های آنان اتخاذ کرد. طبق قانون جدید، انتخابات اتاق در دو مرحله برگزار می‌شد. در مرحله نخست تجار هر شهر تعداد سه برابر اعضای هیات نمایندگان، نامزدهایی را انتخاب می‌کردند که از میان آنها دولت یک‌سوم نامزدها را به کارمندی اتاق برمی‌گزید. و بدین ترتیب دولت، با کنترل شدید بخش خصوصی، فضا را بار دیگر بر تجار تنگ ساخت. با خروج رضاشاه از کشور، تجار و بازاریان که به وضع موجود اعتراض داشتند و از امتیازهای اعطایی دولت به نمایندگان اتاق تجارت محروم مانده بودند، خواستار تعطیلی بازار شدند.
درخواست اصلی آنان، برگزاری انتخابات آزاد تک‌مرحله‌ای در اتاق بود. رهبران دسته مخالف؛ محمدرضا خرازی کارمند پیشین اداره تجارت و حاج‌شیخ‌احمد سیگاری بازاری محبوب بودند. در پاسخ به اعتراضات، قانون جدیدی به نام قانون تشکیل اتاق بازرگانی به تصویب رسید و با مصالحه میان دو گروه، نیک‌پور به ریاست اتاق و خرازی به عنوان نایب‌رئیس انتخاب شدند. سال‌های ملی شدن صنعت نفت روزهای پرتلاطم اتاق تهران بود. در آن سال‌ها دو قدرت سیاسی مخالف دولت در کشور وجود داشت: بازاریان متوسط و حزب توده. بازاریان حامی دکتر محمد مصدق بودند. مصدق پس از انتخاب به سمت نخست‌وزیری، به انحصار صادرات واردات در دست تعدادی معدود از بازرگانان و اعضای هیات‌رئیسه اتاق با استفاده از رانت دولتی اعتراض کرد و همین امر موقعیت او را میان بازاریان ارتقا داد. پس از آن، مصدق در مجلس چهاردهم به واگذاری امتیاز قماش، به گروهی از تجار متنفذ، اعتراض و از وزارت دارایی انتقاد کرد. هیات‌رئیسه اتاق نیز از عملکرد دولت جانبداری کرد، اما بازاریان متوسط به حمایت از مصدق برخاستند و در سال 1328 زمینه ایجاد جبهه ملی با کمک بازاریان متوسط و روشنفکران و دانشجویان غیرکمونیست فراهم
آمد. با پایان مدت قانونی دوره چهارم اتاق در 18 فروردین 1330، دولت مصدق موضوع برگزاری انتخابات دوره بعدی اتاق را رد کرد. یک سال بعد، مصدق با استفاده از اختیارات تام خود، لایحه قانونی افزایش نمایندگان اتاق تهران از 15 نفر به 30 نفر را تهیه کرد و به این ترتیب نمایندگان اصناف، پیشه‌وران، صنایع و شرکت‌های حمل و نقل، بیمه، بانک ملی و وزارت اقتصاد نیز به عضویت هیات نمایندگان اتاق درآمدند. پس از سقوط دولت مصدق، کابینه زاهدی انجمن بازرگانان، اصناف و پیشه‌وران را غیرقانونی شناخت و طبق قانون جدید اتاق مصوب هفتم دی‌ماه 1333 انتخابات اتاق به صورت تک‌مرحله‌ای در اختیار بازرگانان قرار گرفت.
انتخابات اتاق بلافاصله برگزار و نیک‌پور بار دیگر به ریاست و خرازی به سمت نایب‌رئیسی اتاق انتخاب شدند. سرانجام دوره پنجم اتاق تهران پس از قریب به چهار سال فترت از سال 1330 تا اسفند 1333 در دوره سپهبد زاهدی در روز پنجشنبه پنجم اسفند 1333 با حضور وزیر اقتصاد ملی افتتاح شد. رئیس اتاق، طی نطقی علت اصلی این فترت طولانی و بی‌سابقه را تمایل و تصمیم دولت در اداره امور بازرگانی و اقتصادی به اراده شخصی و بدون مشورت با یک دستگاه قانونی عنوان کرد. نیک‌پور و نمازی به نمایندگی مجلس سنا و خرازی به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شدند و بدین ترتیب توانستند برای تامین منافع و پیشبرد خواسته‌های طبقه بازرگان متمول و مخالفت با قدرت حکومت و مدیران دولتی، از مجلسین استفاده کنند، اتاق تبدیل به سازمان تقریباً مستقل بازرگانان متمول شده بود که در تنظیم سیاست اقتصادی نقشی فعالانه داشت. عبدالحسین نیک‌پور در جشن 30سالگی اتاق که در اسفند 1335 برگزار شد، دستاوردهای ریاست بیست و اندی ساله خود در اتاق را به شرح زیر برشمرد: انتشار نشریه مرتب و مستقل، تاسیس بیمارستان خیریه، تاسیس خیریه مستمر بازرگانان و تشریک مساعی با بانک‌ها و بیمه‌ها.
نیک‌پور در این جلسه، یک سال پیش از موعد قانونی به دلیل بیماری از ریاست اتاق کناره‌گیری کرد.
ابوالحسن صادقی؛ بانکدار
این بار ابوالحسن صادقی سکاندار پارلمان بخش خصوصی شد. او که متولد سال 1276 خورشیدی در تبریز بود، تحصیلات ابتدایی خود را در تبریز و متوسطه را در مدرسه سن لویی تهران به پایان برد و پس از آن به خدمت وزارت دارایی وارد شد و تا سال 1307 در خدمت آن وزارتخانه بود. در آغاز تشکیل بانک ملی ایران، از وزارت دارایی به بانک ملی منتقل شد. در سال 1318 با سمت مدیرکل امور اقتصادی بار دیگر به وزارت دارایی رفت و در سال 1319 مدتی عضو هیات اقتصادی دولت در اروپا بود. پس از مدتی وارد فعالیت‌های بازرگانی شد و در سال 1323 از تبریز به نمایندگی مجلس چهاردهم شورای ملی انتخاب شد. در سال 1325 مدتی عهده‌دار معاونت وزارت راه و سال بعد به سمت وزیر راه و پس از آن به عنوان وزیر اقتصاد ملی انتخاب شد و پس از آن در مجلس پانزدهم از تهران به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد. پس از آن مدیریت چند شرکت بازرگانی و از سال 1331 مدیریت بانک پارس را بر عهده گرفت. از سال
1333 به عضویت اتاق درآمد و پس از کناره‌گیری نیک‌پور رئیس اتاق تهران شد. او در روز شنبه 23 آذرماه 1336 در حالی که عازم مراسم افتتاح فروشگاه فردوسی بود، بر اثر حمله قلبی درگذشت.
علی وکیلی؛ یاور علی‌اکبر داور
جلسات اتاق پس از مرگ صادقی به طور موقت به ریاست محمدرضا خرازی نایب رئیس اتاق اداره می‌شد. انتخابات دوره ششم اتاق تهران در 20 بهمن‌ماه 1336 برگزار و سناتور علی وکیلی به ریاست اتاق انتخاب شد.
علی وکیلی در سال 1267 خورشیدی در تبریز متولد شد، تحصیلات ابتدایی را در زادگاهش و تحصیلات متوسطه خود را مدرسه فرانسوی آلیانس تهران به پایان رساند و پس از آن عازم استانبول شد، پس از چندی به ایران بازگشت و در اداره مالیه تبریز مشغول به کار شد، اما پس از مدتی به سوئیس رفت و به تحصیل پرداخت و پس از بازگشت به استخدام اداره کل انحصار تریاک یزد درآمد. او سپس به تهران آمد و به تجارت کفش مشغول شد و نمایندگی کفش ساکسون را به دست آورد. او نخستین کسی بود که برای بازاریابی کفش‌های خود در ایران آگهی بازرگانی منتشر کرد. در سال 1300 خورشیدی نمایندگی اتومبیل‌های فورد در ایران را گرفت و در ماجرای به قدرت رسیدن رضاشاه، حامی او بود.
در سال‌های آغازین دهه 1300 که سینما نخستین مراحل رشد خود را می‌پیمود، در عرصه وارد کردن فیلم به ایران سرمایه‌گذاری کرد و «گراند سینما» اولین سالن سینمایی کشور را تاسیس کرد و سپس به فکر ترجمه فیلم‌ها به فارسی افتاد. وکیلی همچنین نخستین سینمای اختصاصی بانوان را نیز افتتاح کرد، اما مورد اقبال عمومی قرار نگرفت و تعطیل شد. وکیلی اولین مجله سینمایی کشور با عنوان «سینما و نمایشات» را نیز منتشر کرد. او همچنین از موسسان شیر و خورشید سرخ ایران بود.
علی وکیلی و علی‌اکبر داور رابطه نزدیکی با هم داشتند و هنگامی که داور به وزارت فواید عامه رسید، او را با خود به وزارتخانه برد. «شرکت مرکزی» تشکیلاتی بود که توسط علی‌اکبر داور سازماندهی شده بود و کلیه خریدهای کلان دولتی در زمینه ارزاق و مایحتاج عمومی از قبیل پارچه، قند، شکر، چای، ابزارآلات و... در سطح وسیع توسط این شرکت خریداری می‌شد. داور سرپرستی این شرکت را به علی وکیلی سپرد و او از نیمه دوم 1314 عهده‌دار این سمت شد.
وکیلی در پنج دوره 9، 10، 11، 12 و 15 نماینده مجلس شورای ملی و دو دوره نماینده سنا بود و یک دوره هم به عضویت انجمن شهر تهران درآمد. او دو دوره ریاست اتاق تهران را عهده‌دار بود. از جمله اقدامات اتاق در دوران ریاست وی، تاسیس موسسه اعتباری دانشگاه در مهرماه 1338 بود که به دانشجویان بی‌بضاعت وام شرافتی بدون وثیقه مالی می‌داد و تاسیس دانشکده بازرگانی در سال 1339. در دوران او غرفه ایران در نمایشگاه 1960 شیکاگو رتبه اول را به دست آورد و فرش و میناکاری ایران مدال طلا گرفت.
انتخابات هفتمین دوره اتاق بازرگانی در دی‌ماه 1339 برگزار شد و وکیلی بار دیگر حائز اکثریت آرا شد. این اولین بار بود که زنان هم در انتخابات اتاق شرکت می‌کردند. وکیلی در 19 فروردین‌ماه 1346 درگذشت. اتاق بازرگانی در دوران ریاست وکیلی و در سال‌های آشفته از رکود اقتصادی و نزاع سیاسی در سال‌های 1339 تا 1342 خورشیدی، به عنوان گروه متنفذ، برخی امتیازات ویژه خود را حفظ کرده بود و با موفقیت عمل می‌کرد. با وجود این هنگامی که در بهمن 1341 انقلاب سفید شاه به راه افتاد و قدرت، قبضه دستان او شد، همه سازمان‌های مستقل و غیردولتی کشور تحت سلطه او قرار گرفتند و محمد خسروشاهی تحت حمایت دولت، به ریاست اتاق تهران برگزیده شد.
محمد خسروشاهی؛ تاجر پنبه
هشتمین دوره انتخابات اتاق بازرگانی تهران در 3 بهمن‌ماه 1342 برگزار شد، در این دوره وکیلی نامزد انتخابات نشد و محمد خسروشاهی به ریاست اتاق انتخاب شد. محمد خسروشاهی در سال 1289 در رشت متولد شد و پس از پایان دوره دبیرستان در سال 1307 به کشور سوئیس و سپس آلمان رفت و بعد از طی دوره تحصیل بازرگانی در برلن، از 1310 تا 1317 در هامبورگ اقامت گزید و در آنجا به ترویج و فروش کالاهای صادراتی ایران مخصوصاً پنبه که تا آن تاریخ به بازار اروپا راه نیافته بود، اشتغال ورزید. در سال 1314 اتاق بازرگانی ایران و آلمان در برلن تاسیس شد و خسروشاهی از همان زمان سمت ریاست آن را بر عهده گرفت و پس از بازگشت به ایران نیز عهده‌دار آن سمت بود. خسروشاهی در سال 1318 به تهران بازگشت و تا سال 1328 در تهران ماند. در سال 1319 به عضویت انجمن شهر تهران انتخاب شد و از همان سال عضویت اتاق بازرگانی تهران را پذیرفت و سال بعد به نمایندگی دوره سیزدهم مجلس شورای ملی از تبریز انتخاب
شد. در سال 1329 بار دیگر به آلمان بازگشت و تا سال 1337 در آنجا به تجارت اشتغال داشت. در سال 1330 به عضویت هیات نمایندگی ایران در کنفرانس غرامات لندن و در اسفند 1341 که کنفرانس اقتصادی تهران تشکیل شد، به مقام دبیرکلی کنفرانس انتخاب شد. ساختمان جدید اتاق بازرگانی تهران که همان ساختمان اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران فعلی واقع در خیابان طالقانی است، در 22 تیرماه 1344 در زمان ریاست خسروشاهی تاسیس شد. انتخابات دوره نهم اتاق بازرگانی تهران در تاریخ دهم اسفندماه 1345 صورت گرفت و محمد خسروشاهی بار دیگر به ریاست اتاق انتخاب شد.
علی‌اکبر محلوجی؛ رئیس کارخانه‌دار
در اولین انتخابات اتاق تهران که پس از تاسیس اتاق ایران برگزار شد، علی‌اکبر محلوجی به ریاست اتاق برگزیده شد. علی‌اکبر محلوجی متولد بهمن‌ماه 1292 در تهران بود. او تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه سلطانی و دوره اول متوسطه را در مدرسه شرف به پایان رساند و بعد به مدرسه عالی تجارت وارد شد. پس از پایان تحصیلات متوسطه، وارد دانشکده حقوق شد و در رشته اقتصادی و قضایی لیسانس گرفت. سپس به سوئیس رفت و فوق‌لیسانس خود را در رشته اقتصاد گرفت و به ایران بازگشت. از سال 1321 پس از گذراندن خدمت سربازی وارد کار شد و سه سال مدیرعامل شرکت نسبی محمدجعفر محلوجی و شرکا در تهران و دو سال عهده‌دار ریاست شعبه شرکت در نیویورک بود. در سال 1326 به تهران بازگشت و شرکت سهامی بازرگانی و فنی آفتاب شرق را تاسیس کرد که نمایندگی 12 کارخانه بزرگ آلمانی سازنده ماشین‌آلات سنگین را دارا بود. در سال 1335 سه شرکت دیگر به نامهای شرکت سهامی دیزل مان، شرکت سهامی مان اسپر و شرکت
سهامی فروتکس جهت کارهای صنعتی تشکیل شد که محلوجی به عضویت هیات‌مدیره شرکت‌های مزبور و از سال 1341 به سمت نایب رئیس اتاق انتخاب شد. او از سال 1349 تا 1353 یک دوره ریاست اتاق را بر عهده داشت.
عنایت‌الله بهبهانی؛ آخرین رئیس
انتخابات دوره دوم هیات نمایندگان اتاق ایران در 26 دی‌ماه 1353 برگزار و طاهر ضیائی بار دیگر به ریاست انتخاب شد. انتخابات هیات نمایندگان اتاق تهران نیز در 26 بهمن همان سال برگزار شد، علی‌اکبر محلوجی رئیس دوره قبل در انتخابات شرکت نکرد و عنایت بهبهانی به ریاست اتاق انتخاب شد. عنایت بهبهانی فرزند ابوالقاسم، بازرگان و کارخانه‌دار معروف، در 1306 در تهران متولد شد. تحصیلات متوسطه را در دبیرستان البرز و تحصیلات تکمیلی خود را در آمریکا گذراند. در دانشگاه میشیگان مهندسی ماشین‌آلات کشاورزی و در مریلند مهندسی مکانیک خواند. او پس از بازگشت به ایران، در واحدهای صنعتی پدرش مشغول به کار شد و مدیریت عامل شرکت جنرال الکتریک را بر عهده گرفت. علاوه بر این عضو انجمن شهر تهران شد و در دوره‌های 23 و 24 از تهران به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد. بهبهانی آخرین رئیس اتاق تهران پیش از وقوع انقلاب اسلامی بود.
اتاق‌نشینان انقلابی
در دوران پس از انقلاب اسلامی در بهمن‌ماه 57 تاکنون که اتاق‌های بازرگانی در آستانه هفتمین دوره انتخابات خود قرار گرفته، چهار نفر نشستن بر مسند ریاست اتاق بازرگانی تهران را تجربه کرده‌اند. در این میان سیدعلینقی سیدخاموشی بیشترین حضور و محمد نهاوندیان کمترین دوران حضور در مقام ریاست اتاق تهران را در سابقه خود دارند. علینقی خاموشی، محمدرضا بهزادیان، محمد آقا نهاوندیان و یحیی آل‌اسحاق چهار رئیس اتاق بازرگانی تهران پس از انقلاب هستند که هرکدام برای مدت زمان‌های متفاوت هدایت مرکز تجارت بازرگانان و شرکت‌های تهرانی را بر عهده داشته‌اند.
دوران طولانی خاموشی در اتاق تهران
ورود علینقی خاموشی به اتاق بازرگانی با حضورش در «کمیته منتخب امام (ره) در اتاق بازرگانی» رقم خورد. این کمیته هشت‌نفره تنها چند روز پس از پیروزی انقلاب در 22 بهمن با نامهای به امضای امام خمینی(ره) به اتاق بازرگانی رفتند تا امور را سروسامان بدهند. اما سابقه تشکیل این کمیته نیز به چهار ماه قبل از انقلاب برمی‌گردد. زمانی که امام (ره) تازه به پاریس رفته بود، شبی سران انقلاب همانند مرحوم مهندس بازرگان، شهید بهشتی، شهیدباهنر و اکبر هاشمی‌رفسنجانی در منزل علاء میرمحمدصادقی جمع شدند و کمیته‌ای برای ساماندهی اعتصابات تشکیل دادند که به طور مداوم با کارخانجات و بازاریان در تماس بود تا علاوه بر حفظ و تداوم اعتصابات و اعتراضات مشکلی برای تامین مایحتاج مردم پیش نیاید. پس از انتخاب مهندس بازرگان به عنوان نخست‌وزیر و انتخاب وزرای دولت موقت و بیرون رفتن سران دیگر انقلاب پس از پیروزی کمیته ساماندهی اعتصابات خالی شد و تنها چند عضو چون میرمحمدصادقی و
لولاچی باقی ماندند. در این زمان بود که میرمحمدصادقی دست به کار شد و با کمک دوستانش چون شهید سیدکاظم موسوی نامهای برای امام در مورد مشکلات واحدهای تولیدی، کسبه و بازرگانان نوشت و آن‌گونه که خود می‌گوید از طریق پشت‌بام به مدرسه علوی رفت و از طریق شهید مطهری نامه را به امام رساند. امام با جمله «حضرات آقایان اقدام کنید» نامه را پاراف کردند و میرمحمدصادقی به خانه شهید بهشتی رفت تا اعضای کمیته‌ای را مشخص کند که مامور رسیدگی به مشکلات بازرگانان شوند. افراد کمیته توسط چند تن از فعالان بازار چون میرمحمدصادقی و مرحوم عالی‌نسب انتخاب شدند و به تایید شهید بهشتی و آیت‌الله موسوی‌اردبیلی رسیدند. کمیته با حضور علاءالدین میرمحمدصادقی، میرمصطفی عالی‌نسب، سیدعلینقی سیدخاموشی، اسدالله عسگراولادی، علی حاج‌طرخانی، حاج محمدعلی نوید، حاج ابوالفضل کرداحمدی و حاج علی‌اکبر پورشهامی شکل گرفت و جلسات خود را در اتاق بازرگانی ایران شروع کرد. سیدخاموشی همچنین علاوه بر اتاق بازرگانی در بنیاد مستضعفان نیز حضور داشت و برخلاف اتاق بازرگانی از همان ابتدا ریاست بنیاد را بر عهده گرفت. با این همه ریاستش بر این نهاد انقلابی بسیار کوتاه‌تر از
اتاق بازرگانی بود و در شهریور 59 با انتقال این مسوولیت به شهید رجایی نخست‌وزیر وقت بنیاد را ترک کرد. علینقی خاموشی در ترکیب هشت‌نفره کمیته‌ای که خود را منصوب امام(ره) می‌نامند همچنان ادامه یافت تا اینکه پس از انتخاب حبیب‌الله عسگراولادی برای وزارت بازرگانی به همراه او به این وزارتخانه رفت و به عنوان معاون صادرات و تجارت خارجی مشغول به کار شد و در عین حال حضوری فعال در اتاق بازرگانی داشت. با این همه در این دوران مصطفی عالی‌نسب به عنوان رئیس احترامی جلسات انتخاب شده بود و امور اجرایی نیز بر عهده حاج طرخانی بود. وزارت عسگراولادی به دلیل اختلاف با نخست‌وزیر وقت عمری دوساله داشت و این زمینه حضور بیشتر خاموشی در اتاق بازرگانی بود. علینقی خاموشی پس از آن در اولین انتخابات اتاق‌های بازرگانی به عنوان رئیس اتاق بازرگانی تهران و ایران انتخاب شد و این دو اتاق بازرگانی که کاملاً در هم ادغام و ممزوج شده بودند با هیات‌رئیسه‌ای که غالب اعضایش مشترک بودند ادامه حیات دادند. خاموشی در دوره‌های دوم، سوم و چهارم نیز به عنوان رئیس اتاق تهران و ایران رای آورد و فعالیت‌هایش را در جهت تسهیل امور تجاری و بازرگانی و توسعه فعالیت‌های
بخش خصوصی در صادرات غیرنفتی متمرکز کرد. دوران ریاست خاموشی بر اتاق بازرگانی تهران و ایران به دور از هرگونه هیاهو و البته خبر است. دورانی که با حضور چهره‌های قدرتمند و بانفوذ، تمام امور جاری در اتاق بازرگانی با لابی‌ها و مذاکره‌های بزرگان پیش می‌رفت. نه مطالبه‌ای علنی شد و نه اختلافی رسانه‌ای. سیدعلینقی خاموشی تا پنجمین دوره انتخابات هیات نمایندگان اتاق‌های بازرگانی در کسوت رئیس اتاق تهران باقی ماند تا اینکه در این انتخابات که در اسفندماه 81 برگزار شد، گروهی موسوم به تحول‌خواهان در هیات‌رئیسه اتاق تهران اکثریت صندلی‌ها را در اختیار گرفتند و حکم به ریاست محمدرضا بهزادیان دادند تا خاموشی کهنه‌کار پس از 23 سال حضور در راس اتاق پایتخت، در چهار سال بعد از آن تنها ریاست اتاق بازرگانی ایران را در اختیار داشته باشد و انتخابات دور ششم نیز پایان‌بخش حضور 27ساله‌اش در ریاست اتاق بازرگانی ایران باشد. علینقی خاموشی در انتخابات مجلس هشتم در حالی که از ریاست در اتاق‌های بازرگانی فارغ شده بود برای حضور در مجلس شورای اسلامی نیز ثبت‌نام کرد تا در اردوگاه اصولگرایان در انتخابات حضور داشته باشد اما در نهایت در فهرست 30نفره
جای نگرفت و به نفع بقیه کناره‌گیری کرد. خاموشی حضور موثری در بسیاری از شرکت‌ها، واحدهای تولیدی بخش خصوصی داشته و دارد که شاید شرکت بازرگانی پتروشیمی ایران و کارخانجات ریسندگی و بافندگی جامعه از شاخص‌ترین آنها باشند. خاموشی هم‌اکنون با مدیریت هلدینگ سرمایه‌گذاری ایران سهامدار و عضو هیات‌مدیره این شرکت‌هاست.
بهزادیان و جدا کردن اتاق تهران از ایران
دومین رئیس اتاق بازرگانی تهران پس از انقلاب نیز اصالتی خراسانی داشت. محمدرضا بهزادیان فرزند ذبیح‌الله که خود متولد و بزرگ‌شده مشهد بود و سابقه یک دوره نمایندگی مردم شهرستان قائنات را در مجلس شورای اسلامی نیز در پرونده خود داشت. بهزادیان در سال 1367 و در حالی که تنها 31 سال داشت توانست از حوزه انتخابیه قائنات به مجلس راه پیدا کند و یک دوره در جمع 333 نماینده مردم حضور داشته باشد. محمدرضا بهزادیان که با گروه تحول‌خواهان در انتخابات پنجمین دوره اتاق‌های بازرگانی در اسفندماه 81 ثبت‌نام کرده بود، توانست در هیات‌رئیسه اتاق تهران جای بگیرد و بر صندلی ریاست اتاق تهران تکیه زند. بهزادیان بلافاصله پس از ریاست در اتاق تهران با کمک هیات‌رئیسه، اتاق تهران را از اتاق ایران جدا کرد. با این کار منابع مالی در اختیار اتاق ایران که قسمت اعظمش از طریق امور جاری اتاق تهران تامین می‌شد محدود شد. جدا‌شدن حساب‌های مالی و جریان فکری اتاق تهران و ایران باعث
بروز اختلافات جدی بین این دو اتاق شد. در این روزها اعضای هیات‌رئیسه اتاق تهران با رهبری بهزادیان با استفاده از ظرفیت‌هایی که در قانون اتاق‌های بازرگانی مثل استقلال مالی و اداری اتاق‌های شهرستان پیش‌بینی شده بود، ساختمان اتاق تهران را از اتاق ایران جدا کردند. اتاق تهران اگرچه به طور کامل امور اداری و اجرایی را انجام می‌داد اما تنها یک اتاق اختصاصی در طبقه سوم را در اختیار داشت و تمام هیات‌رئیسه در همان اتاق جلسات خود را تشکیل می‌دادند. پس از مذاکرات فراوان بهزادیان و هیات‌رئیسه اتاق تهران توانستند طبقه سوم اتاق ایران را در اختیار بگیرند اما به دلیل وجود محدودیت‌ها، اتاق تهران ساختمان جداگانه‌ای را در خیابان مطهری اجاره کرد. این در حالی است که به گفته هیات‌رئیسه اتاق تهران خود ساختمان اتاق ایران نیز به استناد سند در مالکیت اتاق تهران بود. تفکیک ساختمان موضوعی بود که بار دیگر باعث افزایش و بالا گرفتن اختلافات بین خاموشی و بهزادیان شد. محمدمهدی رئیس‌زاده که در آن زمان دبیرکل اتاق بازرگانی تهران بود به این نکته اشاره می‌کند که علینقی خاموشی هنگامی که دید اتاق تهران در تدارک تفکیک ساختمان است افرادی در جلوی درب
ورودی مستقر کرد تا تمام اعضای هیات‌رئیسه و کارکنان اتاق تهران را بازرسی بدنی بکنند تا هیچ چیز از اموال اتاق به ساختمان جدید اتاق تهران منتقل نشود. رئیس‌زاده بیان می‌کند که در این هنگام برای مراجعین از آن جهت که مشمول بازرسی نمی‌شدند، توانستند کمک بزرگی در انتقال مدارک و بایگانی‌های اتاق تهران به محل جدید بکنند. رئیس‌زاده خود می‌گوید رایانه‌اش را جدا و به صورت قطعات مختلف در کیف‌دستی‌اش از اتاق خارج کرده است. در همین دوران بود که بر اثر بالا گرفتن اختلافات بین روسا، اتاق‌های بازرگانی از خاموشی و رکود خبری خارج شدند و در کانون توجهات قرار گرفتند. وقتی که خاموشی درهای اتاق را بست و اجازه نداد اعضای اتاق تهران اموال و اسناد را به اتاق تهران منتقل کنند به اوج رسید. اختلافات اتاق‌های تهران و ایران تا آنجا بالا کشید که خاموشی توانست از غفلت بهزادیان استفاده کند و با رای مثبت هیات نمایندگان او هیات‌رئیسه اتاق تهران را استیضاح و از کار برکنار کند. به این ترتیب بهزادیان که در طول نزدیک به سه سال ریاستش بر اتاق تهران دائماً مشغول درگیری و اختلاف با علینقی خاموشی بود در جلسه‌ای که در روز چهارم بهمن‌ماه 1384 با حضور
151 نفر از اعضای هیات نمایندگان اتاق ایران برگزار شد با 107 رای موافق برکنار شد. همچنین نمایندگان بخش خصوصی با 108 رای خواستار تغییر هیات‌رئیسه اتاق تهران شدند. بهزادیان البته پس از این تصمیم به مراجع مختلف قانونی شکایت برد و حتی توانست فعالیت هیات‌رئیسه جدید اتاق تهران را نیز تعلیق کند اما در نهایت با نامه آیت‌الله شاهرودی رئیس وقت قوه قضائیه، هیات‌رئیسه منتخب جدید اتاق تهران با ریاست محمدآقانهاوندیان کار خود را شروع کرد تا یک سال باقی‌مانده از دوره پنجم هیات نمایندگان به سرانجام برسد. به این ترتیب محمدرضا بهزادیان از پارلمان بخش خصوصی کنار رفت.
ریاست دیپلماتیک نهاوندیان
محمد آقا نهاوندیان که ریاستش بر اتاق تهران پس از جنجال‌های بین خاموشی و بهزادیان بود، اقتصاد‌خوانده‌ای بود که سابقه فعالیت در وزارت بازرگانی در سال‌های اولیه انقلاب داشت و ریاست مرکز جهانی شدن و مشاور رئیس جمهور نیز از دیگر سمت‌هایش بود. نهاوندیان روحانی‌زاده و متولد تهران است علاوه بر تحصیلات حوزوی در رشته اقتصاد تحصیل کرده است. نهاوندیان که سومین رئیس اتاق بازرگانی تهران پس از انقلاب بوده، مدرک فوق‌لیسانس و دکترای اقتصاد خود را از دانشگاه جرج واشنگتن آمریکا گرفته و قریب به هشت سال در این کشور اقامت داشته است. محمد نهاوندیان که سابقه عضویت در گروه‌های مخالف رژیم پهلوی دارد، در دبیرستان علوی تحصیلاتش را به پایان برده و پس از آن به حوزه علمیه رفت تا فرزند خلف پدری روحانی باشد که حسینیه زنجانی‌های مرکز را در خیابان شیخ هادی بنا نهاده بود. محمد نهاوندیان در حوزه بود که به اقتصاد اسلامی علاقه‌مند و با شهید مطهری آشنا شد. سال 1351 به
دانشگاه رفت و لیسانس اقتصاد گرفت اما دوران فوق‌لیسانس‌اش را در کوران انقلاب نیمه‌کاره رها کرد. نهاوندیان از همان اوایل انقلاب وارد وزارت بازرگانی شد و با دکتر رضا صدر همکاری کرد. در دوران جنگ با هماهنگی حسین نقره‌کار‌شیرازی، همراه با محمدمهدی راسخ به بنادر جنوب کشور رفت تا بارگیری کشتی‌ها و حمل و نقل کالا را تسهیل کند. محمد نهاوندیان در سال 1364 به آمریکا رفت و در دانشگاه جرج واشنگتن به تحصیل اقتصاد مشغول شد. نهاوندیان البته جزو شاگردان ممتاز دانشگاه جرج واشنگتن بود و مدارک تحصیلی او بر روی دیوارهای این موسسه خودنمایی می‌کند. او در سال 1372 به ایران بازگشت و بلافاصله به اتاق تهران رفت و معاون یحیی آل‌اسحاق در این وزارتخانه شد. نهاوندیان تا سال 1380 در این وزارتخانه ماند و پس از آن ریاست مرکز جهانی شدن را عهده‌دار شد. در گیر و دار انتخابات ریاست‌جمهوری 84 مدیر اقتصادی علی لاریجانی بود و پس از آن نیز به همراه او به شورای عالی امنیت ملی رفت و معاونت اقتصادی آن را عهده‌دار شد. محمد نهاوندیان در این دوران بود که پا به اتاق بازرگانی تهران هم گذاشت و ریاست اتاق بازرگانی پایتخت را پس از برکناری بهزادیان بر عهده
گرفت تا مذاکرات و راه و روش دیپلماتیک خود را به اتاق بازرگانی پایتخت بیاورد. شروع جلساتی با عنوان «صبحانه با مسوولان» در این دوره بود که پای وزیران و مسوولان ارشد دولتی را به اتاق باز کرد تا رودرروی فعالان بخش خصوصی بنشینند و پاسخگوی آنان باشند. در دوران کوتاه یک‌ساله ریاست بر اتاق تهران، محمد نهاوندیان توانست خود را به عنوان اقتصاد‌خوانده‌ای با مشی دیپلماتیک و قدرت چانه‌زنی نشان دهد و با همین روند در انتخابات ششمین دوره هیات نمایندگان اتاق‌های بازرگانی شرکت کند و با کسب 165 رای از هیات نمایندگان اتاق ایران بر مسند ریاست این اتاق بنشیند. صندلی ریاست اتاق تهران را نیز در این انتخابات به یحیی آل‌اسحاق رئیس سال‌های دور خود واگذار کرد.
احیاگر اتاق
یحیی آل‌اسحاق چهارمین رئیس اتاق بازرگانی تهران و رئیس فعلی آن، روحانی‌زاده‌ای زنجانی است که سابقه نشستن بر صندلی وزارت بازرگانی را هم دارد. آل‌اسحاق در انتخابات دوره ششم در اسفندماه 85 به اتاق بازرگانی آمد و به جای محمد نهاوندیان که به اتاق ایران رفته بود، نشست. آل‌اسحاق که پدرش سابقه مبارزات انقلابی دارد و حتی پدرش در زندان‌های ساواک تحت شکنجه نیز قرار گرفته بود، با حضور در هیات‌های موتلفه اسلامی وارد مبارزات سیاسی شد. یحیی آل‌اسحاق بلافاصله پس از انقلاب وارد نهادهای انقلابی شد و در وزارت بازرگانی مدیرعامل و رئیس هیات‌مدیره مرکز تهیه و توزیع منسوجات شد. آل‌اسحاق در طول سال‌های پس از انقلاب در معاونت‌های متعدد وزارت بازرگانی و وزارت صنایع مشغول بود و در نهایت در سال 1372 و در کابینه دوم هاشمی‌رفسنجانی به وزارت بازرگانی رسید. آل‌اسحاق پس از حضور در مسوولیت‌های دولتی از حضور در هیات موتلفه که صورت حزب به خود گرفته بود سر باز زد و عملاً
از این حزب خارج شد.
اگر علینقی خاموشی در دهه 60، نگذاشت چراغ اتاق خاموش شود و آن را به صورت شعله کوچکی نگه داشت، یحیی آل‌اسحاق را باید احیاگر اتاق بازرگانی در دهه 70 دانست. او زمانی که وزیر بازرگانی بود، همگام با سیاست توسعه اقتصادی اکبر هاشمی‌رفسنجانی، به اتاق و مدیران آن، میدان وسیعی داد و آنها را در تصمیم‌گیری‌ها به بازی گرفت. در وفاداری آل‌اسحاق به بخش خصوصی همین بس که او در مراسم افتتاح فروشگاه زنجیره‌ای رفاه که با سرمایه و مدیریت دولت راه‌اندازی شده بود، به نشانه اعتراض حضور نیافت و اکبر هاشمی‌رفسنجانی به تنهایی این فروشگاه دولتی را افتتاح کرد. آل‌اسحاق در دوران مدیریتش بارها به اتاق بازرگانی رفت و با مدیران بخش خصوصی طرح تعامل ریخت.
دوران وزارت آل‌اسحاق بر بخش بازرگانی، با روی کار آمدن تحول‌خواهان به پایان رسید، هر چند محمد خاتمی، از او دعوت کرد که در کابینه بماند اما آل‌اسحاق راستگرا رفتن را بر ماندن ترجیح داد و به بنیاد مستضعفان اثاث‌کشی کرد. دوران حضور او در بنیاد، حداقل نتیجه‌ای که در بر داشته، کوچک‌سازی این غول بزرگ اقتصادی بوده است. آل‌اسحاق را باید مبتکر اصلاح ساختار بنیاد دانست چه آنکه او در سال‌های گذشته، به شکل قابل توجهی از حجم بنیاد مستضعفان کم کرد و مقدمات کوچک‌سازی آن را فراهم آورد.
وزیر اسبق بازرگانی که از مقبولیت زیادی نزد مقامات جمهوری اسلامی برخوردار است، پیش از سال 1385، برنامه‌ای برای بازگشت به عرصه مدیریت و امور اجرایی نداشت اما ملاقات دوستان قدیمی‌اش در وزارت بازرگانی، او را متقاعد به بازگشت کرد و به این ترتیب او با نامزدی در ششمین دوره انتخابات اتاق‌های بازرگانی، بار دیگر به عرصه مدیریت اقتصادی کشور بازگشت. آل‌اسحاق که از ابتدای سال 1386 تاکنون ریاست اتاق بازرگانی تهران را بر عهده دارد تلاش زیادی برای رایزنی و مذاکره با مقامات دولتی در جهت مطرح کردن اتاق بازرگانی و استفاده از مشاوره‌های این اتاق در تصمیم‌گیری داشته است. یحیی آل‌اسحاق در تابستان سال 1390 با دعوت از اقتصاددانان مطرح کشور، سنگ‌بنای تشکیل شورای مشورتی اقتصاددانان را گذاشت. اقتصاددانان مطرحی همچون مسعود نیلی، موسی غنی‌نژاد، داوود دانش‌جعفری، فرهاد نیلی و حسین عبده‌تبریزی هر هفته در اتاق تهران جمع می‌شدند تا اینکه موفق شدند تحقیق جامعی درباره اقتصاد ایران منتشر کنند. این برنامه مورد توجه حسن روحانی قرار گرفت و پس از موفقیت در انتخابات ریاست‌جمهوری، آن را سرلوحه سیاست‌های اقتصادی خویش قرار داد.
دیدگاه تان را بنویسید