پلی از پادگان به صنعت

در سال‌های اخیر موضوع سربازی همواره به عنوان یکی از بحث‌برانگیزترین مسائل موجود در کشور مطرح بوده است. فعالان اقتصادی و اجتماعی با استناد به ناکارا بودن سیستم سربازی، در تلاش برای بهبود بهره‌وری این سیستم بوده‌اند. به گفته فرهاد شریف، معاون امور بین‌الملل اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران این اتاق در حال تهیه کردن طرحی با عنوان «سرباز صنعت» است که با کمک آن بتواند هم مساله اشتغال جوانان را حل کند و هم از پتانسیل آموزش‌دهی صنعت برای تربیت نیروی کار استفاده کند. شریف معتقد است این طرح در راستای اقتصاد مقاومتی بوده و با ایجاد تجربه کاری برای مشمولان در اتصال آنها به حلقه مولدان اقتصادی کمک خواهد کرد، همچنین این بهترین فرصت برای ملاقات نیروی کار با کارفرما خواهد بود و این فرصت را به کارفرما می‌دهد که از بین نیروهای کاری که برای مدتی زیر نظر آنها کار و آموزش دیده‌اند، افرادی را بنا به صلاحدید خود در واحدهای مختلف به کار گیرد. از نظر عضو هیات‌علمی دانشگاه امیرکبیر، مطالعه دقیق تمامی جوانب طرح، درس گرفتن از تجربه‌های ناموفق و استفاده از تمامی ذی‌نفعان این طرح می‌تواند موفقیت سرباز صنعت را تضمین کند.



با توجه به طرح ارائه‌شده اتاق ایران به وزیر کشور با عنوان «سرباز صنعت»، این طرح بر چه مبنایی شکل گرفته است؟ در واقع هدف اتاق بازرگانی ایران از پیشنهاد این طرح چه بوده است؟
در خصوص طرح سرباز صنعت در ابتدا باید به نکاتی اشاره کنم و بعد وارد جزییات بیشتر این طرح خواهم شد. به عنوان مقدمه من فکر می‌کنم (بنا بر برداشت شخصی)‌ مهم‌ترین عنصر اقتصاد مقاومتی، رشد و توسعه نیروی انسانی است. یعنی ما باید بتوانیم که استعدادها و پتانسیل‌های موجود در نیروی انسانی را تبدیل به توانمندی و محصول بکنیم. این در واقع همان چیزی است که می‌تواند درون‌زایی و برون‌گرایی را تضمین کند. با توجه به این مقدمه حال می‌توان نگاهی به مسائل موجود در کشور انداخت. در حال حاضر در کشور، اشتغال یک مساله مهم محسوب می‌شود و از آن مهم‌تر مساله اشتغال جوانان است که باید به آن توجه ویژه‌ای شود. مساله اشتغال جوانان با مساله اشتغال کلی یکسری وجوه اشتراک و یکسری وجوه اختلاف دارد. اختلاف این دو مساله این است که فردی با تجربه کاری زیاد و سن بالا زمانی که کار خود را از دست دهد می‌تواند به راحتی یک شغل جدید پیدا کند و در این خصوص نگرانی زیادی ندارد. همین‌طور وقتی شما به آگهی‌های روزنامه‌ها نگاهی بیندازید مشاهده می‌کنید که تمامی کارفرماها به دنبال نیروی کاری هستند که از یک حداقل تجربه و سابقه کاری برخوردار باشد که البته این یک توقع صحیح است. در این میان جوانان و افرادی که تازه از تحصیل فارغ شده‌اند کسانی هستند که فاقد این تجربه کاری بوده و متقاضی کار هستند. لذا این مساله به وجود می‌آید که این جوانان که مترصد ورود به بازار کار هستند چگونه به طرز موفقیت‌آمیزی به بازار کار ورود پیدا کنند.

با این اوصاف به نظر شما طرح سرباز صنعت چه کمکی به سربازان خواهد کرد؟
با توجه به این مقدمات حال به بحث سرباز صنعت ورود می‌کنیم. آنچه از دید سرباز به این مساله نگاه می‌شود این است که ما در پی ایجاد فرصتی هستیم تا سرباز به یکسری توانمندی‌ها دست پیدا کند و از همه مهم‌تر بر اثر آن توانمندی‌ها اعتماد به نفس مورد نیاز برای ورود به بازار کار را کسب کند. نکته دوم این است که فرد مشمول بتواند در این دو سال یک سابقه و تجربه کاری پیدا کند و زمانی که قصد ورود به بازار کار را دارد بتواند به این سابقه و تجربه کاری استناد کند. پس اگر ما بتوانیم فرآیندی را طراحی کنیم که طی آن جوانان ما بتوانند با ایجاد سوابق کاری برای خود به کسب مهارت و توانمندی بپردازند در واقع به اتصال این جوانان به حلقه مولدان اقتصادی کمک کرده‌ایم.

صنعت و بخش خصوصی از این طرح چه سودی خواهد برد؟
اگر بخواهیم از دیدگاه صنعت به مساله نگاه کنیم دو نکته وجود خواهد داشت. صنعت (به خصوص صنعتی که هم‌اکنون با آن مواجه هستیم) از اینکه نیروی کاری ارزان‌قیمت در اختیارش قرار بگیرد بسیار خرسند خواهد بود و از آن مهم‌تر دولت و بخش خصوصی می‌تواند از توانمندی آموزش‌دهی بخش صنعت استفاده کند. یعنی اگر ما بتوانیم صنایع خود را به عنوان یک دانشگاه و محل آموزش و تربیت نیروی کار به کار بگیریم در واقع این فرصت را پدید می‌آوریم که از ظرفیت دست‌نخورده موجود در صنعت حداکثر استفاده را بکنیم. به این معنا که بخش صنعت یا یک کارخانه دیگر تنها یک کارخانه نیست، بلکه همانند دستگاهی است که خروجی آن فردی مجرب و توانمند خواهد بود. پس این ظرفیت بالقوه در صنعت وجود دارد که تا به حال از آن استفاده نشده است. حالا اگر بتوان به نحوی از این ظرفیت استفاده کرد که صنعت هم سود خود را ببرد، ما به ظرفیت آموزشی بسیار بزرگی در کشور دسترسی پیدا کرده‌ایم که در گذشته هیچ بهره‌ای از آن برده نمی‌شد.
صنعت می‌تواند نیرویی را که هزینه زیادی ندارد به خدمت گرفته، و با استفاده از ظرفیت آموزشی خود در انتها نیروی کاری را داشته باشد که مدتی با او کار کرده،‌ توانمندی و مهارت‌های زیادی به او منتقل کرده و نسبت به او آگاهی خوبی دارد. در این حالت صنعت می‌تواند با شناخت کامل از این نیروی کار نسبت به استخدام او اقدام کند. ما با ارائه این طرح به حل معضل بزرگی در صنعت کمک خواهیم کرد. در واقع صنعت می‌تواند نیرویی را به طور موقت و به شکل کارآموز در اختیار گرفته و بعداً در مورد استخدام او به شکل کارمند تصمیم بگیرد. این بهترین فرصت برای ملاقات نیروی کار با کارفرما خواهد بود و این فرصت را به کارفرما می‌دهد که از میان نیروهای کاری که برای مدتی زیر نظر آنها کار و آموزش دیده‌اند افرادی را بنا به صلاحدید خود در واحدهای مختلف به کار گیرد. پس این جذابیت‌هایی را که برای نیروی کار و همچنین برای صنعت وجود دارد می‌توان به عنوان نکات محوری و کلیدی طرح سرباز صنعت قلمداد کرد.

در روند اجرایی شدن این طرح باید چه نکاتی را مدنظر قرار داد؟
نکاتی که ما باید به آن توجه کنیم طبیعتاً این است که باید مطمئن شویم مواردی که به عنوان هدف طرح از آن نام بردیم در برنامه لحاظ می‌شود. یعنی اطمینان حاصل کنیم، صنعتی که اقدام به جذب این نیروهای جوان می‌کند توان آموزش‌دهی را دارد، نیرو واقعاً در آنجا تربیت می‌شود و وقتش به بطالت نمی‌گذرد، بعد از آن نیروی توانمندی تولید می‌شود که به درد صنعت می‌خورد یا نه. مساله‌ای که در کنار این مسائل وجود داشته و از اهمیت فراوانی برای تکمیل و اجرایی شدن این طرح برخوردار است، دیدگاه ستاد فرماندهی کل قواست. طبیعتاً این سربازانی که قرار است در این طرح شرکت داشته باشند بخشی از یک جمعیت بزرگی هستند که سربازان کشور محسوب می‌شوند. قاعدتاً برنامه‌ریزی‌هایی برای آنها انجام شده و کاری برایشان در جاهای مختلف در نظر گرفته شده است، از این‌رو لازم است دیدگاه این ستاد را در زمینه طرح سرباز صنعت لحاظ کنیم. تجربیات قبلی کشور را در این زمینه مرور کنیم و ببینیم چه مسائلی وجود داشته که مانع از موفقیت طرح‌های مشابه شده است. به نظر می‌رسد در کلیات طرح نکات مثبتی وجود دارد و لازم است برای عملیاتی شدن طرح توجه بیشتری را معطوف جزییات آن کرد. از این‌رو تمامی ذی‌نفعان باید به این طرح به عنوان یک حرکت ملی و تلاشی برای اشتغال جوانان نگاه کنند.

در حال حاضر این طرح در چه مرحله‌ای قرار دارد؟
طرح سرباز صنعت هم‌اکنون در مرحله مطالعاتی قرار دارد. در واقع سعی شده در ابتدا اصول کلی این طرح تکمیل شود. در این مرحله طبیعتاً به مشاوره با ارگان‌های مختلف نیاز است. شاید بیشتر جاهایی که مباحث اشتغال را با نگرانی بیشتری دنبال می‌کنند و در گام بعد بحث مرور تجربیات قبلی را در دستور کار قرار خواهیم داد. مشورت با ستاد فرماندهی کل قوا و لحاظ کردن مسائل و دیدگاه‌های آنها در این خصوص و پس از آن برای قانون شدن از کانال مجلس یا دولت به نحوی به مجلس معرفی شود.

در حال حاضر طرح سرباز امریه در نظام خدمت سربازی ما وجود دارد اما مختص بخش دولتی بوده و تعداد آن نیز در مقایسه با کل سربازان کشور بسیار معدود است، میزان گستردگی این طرح تا چه حد خواهد بود؟
اتاق ایران به عنوان متولی بخش خصوصی، به دنبال جذب سربازان در بخش خصوصی خواهد بود و در عین حال هیچ مشکلی با اعمال این مکانیسم در بخش‌های دولتی نیز ندارد. هر چند مهم‌ترین تمایز این طرح با طرح‌های مشابه قبلی گستردگی آن خواهد بود. در واقع معیار اصلی ما این خواهد بود که آیا آن صنعت یا نهاد توانایی آموزش‌دهی به نیرو را دارد؟ آیا تمایل دارد که پس از پایان دوره خدمت، او را جذب کند؟ فکر می‌کنم به طور کلی نسبت به بحث امریه مقیاس بزرگ‌تری را در‌بر بگیرد.

جذب یا گزینش سربازان بر چه مبنایی خواهد بود؟‌ آیا تحصیلات آموزشی تاثیری بر روند جذب سرباز صنعت دارد؟ برای مثال یک سرباز با مدرک دیپلم هم آیا جایی در این طرح خواهد داشت؟
به نظر من بله. در واقع ما دیدگاه مدرک دانشگاهی را در این طرح اصلاً لحاظ نمی‌کنیم و حتماً سربازان را در رده‌های تحصیلی مختلف با توجه به نیاز بخش صنعتی و توانمندی آموزش‌دهی جذب خواهیم کرد و در واقع این طرح کمکی خواهد بود تا نگاه ملی نسبت به مساله سربازی متفاوت باشد و همه احساس کنند که سربازی دوره‌ای است که به ورود جوانان به جامعه اقتصادی کمک می‌کند. با این تفاوت، یکسری از تحصیلاتی که در واقع برای گریز از رفتن به سربازی رخ می‌دهد و چندان مورد علاقه شخص نبوده است، که من از آن به عنوان تحصیلات غیرموثر یاد می‌کنم، از بین می‌رود و این اشخاص با ورود به بازار کار شناخت بیشتری نسبت به خود پیدا کرده و تحصیلاتی را انجام می‌دهند که نیازهای شغلی آنها را ارضا کند. همچنین موسسات آموزشی ما هم باید بتوانند بر مبنای نیازهای شغلی به دانشجویان آموزش دهند. این طرح شاید بتواند روی عملکرد هم دانشگاه‌ها، هم صنعت و هم فرد تاثیر مثبتی داشته باشد.

همان‌طور که مستحضرید در گذشته نیز طرحی مشابه با نام «سپاه صنعت» مطرح شده و حتی در فاز نخست نیز با موفقیت اجرایی شد، اما در سال‌های بعد خبری از ادامه این طرح نشد. چه دلایلی باعث ناکامی طرح مذکور شده و چه تضمینی وجود دارد که طرح «سرباز صنعت» به سرنوشتی مشابه گرفتار نشود؟
من فکر می‌کنم این مسائل، مواردی است که ما حتماً در مطالعات خود باید آنها را مدنظر قرار دهیم. دقیقاً همان‌گونه که شما گفتید چنین طرحی در نظر گرفته شده و بعد از مدتی متوقف شده بود. ما باید چرایی توقف آن طرح را مورد بررسی قرار دهیم. معمولاً علت طرح‌ها این است که با یکسری ایده‌های خوب و جذاب شروع می‌شوند ولی عدم توجه به جزییات و عدم توجه به ذی‌نفعان مختلفی که در مساله ورود می‌کنند و عدم اخذ نظرات آنها باعث می‌شود پس از اینکه طرح مراحل اولیه را پشت سر گذاشت بعد از آن به نتیجه خاصی نرسد. ما حتماً باید این تجربه را مطالعه کرده و از تکرار آن اجتناب کنیم.

یکی دیگر از مشکلاتی که در طول دوران خدمت گریبانگیر فرد سرباز است، مساله مالی است. حقوقی که به یک سرباز می‌دهند در واقع صفر است. آیا مسائل مالی هم در این طرح در نظر گرفته شده است؟
در واقع حرف شما درست است. بحث مالی یک مساله مهم در این دوران محسوب می‌شود منتها دغدغه اولیه ما نیست. برداشت من این است که اگر طرح به خوبی پیش برود می‌تواند مسائل مالی را هم حل بکند. اما در مرحله اول هدف طرح این است که نیروی کار ارزان را در اختیار صنعت قرار داده، آنها را تربیت کرده و آماده ورود به بازار کند. علت اینکه عرض کردم در میان‌مدت یا درازمدت ممکن است مساله مالی حل شود این است که در واقع وقتی صنعت یک نیروی کار خوب در اختیار دارد؛‌ خود بخش صنعتی تمایل دارد تا رضایت نیروی خود را بیشتر جلب کند که یکی از روش‌های آن بحث مالی است. منتها هدف اولیه اتاق ایران این نیست که یک هزینه اضافی را برای اقتصاد کشور ایجاد کند. در واقع این مساله می‌تواند به عنوان یک مانع در اجرایی ‌شدن این طرح عمل کند. باید اجازه داد نیروهای کار خودشان را در اقتصاد نشان داده و کارفرماها خود برای جلب نیروهای شایسته شروع به پرداخت‌های بهتری بکنند. طبیعتاً ما در این طرح دنبال الزام این داستان نیستیم و اجازه می‌دهیم تا یک بازار کار رقابتی ایجاد شود یعنی کسی که شایستگی و توانمندی خودش را نشان می‌دهد از مزایای مالی هم بهره‌مند شود. در واقع ما دوست داریم که این رابطه میان کارفرما و سرباز خیلی کم‌هزینه آغاز شده و با تمایل دو طرف ارتقای اقتصادی پیدا کند.

چه دلایلی وجود خواهد داشت که این طرح با موافقت مواجه نشود؟ در واقع موانع پیش‌روی اجرایی شدن این طرح چه خواهد بود؟
از نظر من مسائلی را که وجود دارند نمی‌توان موانع طرح قلمداد کرد، علتی که سایر طرح‌ها با موانع مختلف مواجه می‌شوند این است که تمامی جوانب و ذی‌نفعان آن در نظر گرفته نمی‌شود. فرض کنید می‌خواهید جاده‌ای را احداث کنید که از زمین‌های افراد مختلفی عبور می‌کند، اگر قبل از اجرای طرح با صاحبان زمین صحبت شود و با آنها به تفاهم برسیم که احداث این جاده باعث بالا رفتن ارزش زمین‌های شما می‌شود و با از دست دادن این موقعیت، شرایط بهتری را به دست می‌آورید، این مانع نخواهد بود. ولی اگر بدون اینکه نظر آنها لحاظ شود احداث جاده آغاز شود، وقتی به زمین‌شان می‌رسیم، آنها تبدیل به یک مانع می‌شوند. در واقع من خوش‌بین هستم که اگر ما در مرحله طراحی با طمانینه کافی و با دقت رفتار کنیم و با کمک مطبوعات و رسانه‌ها از دیدگاه‌های مختلف افراد صاحب‌نظر مطلع شویم و بتوانیم نکات منفی موجود در طرح را حذف کنیم، فکر می‌کنم مانع خاصی در اجرایی شدن این طرح وجود نداشته باشد. در واقع این یک هدف ملی است که همه اقشار جامعه با آن درگیر هستند و فکر می‌کنم همه نهادها در مورد بحث جوانان حساسیت دارند چرا که بحث آینده مملکت مطرح است و من معتقدم کسی وجود ندارد که در این زمینه نگرانی نداشته باشد و مایل به همکاری نباشد.

آیا کشورهای دیگر در دنیا طرحی مشابه با طرح سرباز صنعت را عملی کرده‌اند؟
در واقع ما با چنین تجربه‌ای مواجه نشده‌ایم. اما تا آنجا که من اطلاع دارم در بیش از 120 کشور دنیا مساله خدمت اجباری اصلاً وجود ندارد. اما در کشور ما سابقه سربازی وجود دارد اما برداشتی که از سربازی وجود داشته این بوده است که خدمت منجر به ارتقای روحی یک فرد می‌شود. جدا شدن یک فرزند پسر از خانواده برای مدتی به او کمک می‌کند تا از لحاظ شخصیتی تقویت شود. اما به نظر می‌رسد در حال حاضر ارزش کمتری برای سربازی بین مردم وجود دارد. ما باید حتماً به تجربیات دیگر کشورها در مسائلی مشابه با این مساله نگاه کنیم، ضمن اینکه باید در نظر داشت که صورت مساله ما به طور کلی با بسیاری از کشورهای دیگر متفاوت است. چرا که اندازه جمعیتی ما و تهدیدهایی که در معرض آن قرار داریم با کشورهای دیگر فرق می‌کند.

به عنوان سوال پایانی، نظر شما در مورد تاثیر این طرح روی وضعیت اشتغال به چه صورت خواهد بود؟
در واقع ما با این کار صنعتی را که تا قبل از این به دلیل هزینه‌های بالا تمایلی به جذب نیروی جدید نداشت، تشویق می‌کنیم که بدون اینکه تعهد زیادی (ازلحاظ مالی به خصوص) به نیروی کار خود داشته باشد، بتواند کارایی بیشتری داشته باشد. وقتی نیروی کار به یک واحدی اضافه می‌شود هم می‌تواند به عنوان دغدغه محسوب شود و هم به عنوان توانمندی. اگر ریسک کارفرما در گرفتن نیرو زیاد باشد، جذب نیروی کار به سختی صورت می‌گیرد. ما با این طرح ریسک کارفرما را در گرفتن نیرو کاهش می‌دهیم. حال اگر این نیرو به بازدهی و کارایی صنعت کمک کرد، کارفرما به جذب و استخدام آنها مشتاق می‌شود.
در بیان این مساله باید دو سناریو را در نظر گرفت. سناریوی اول در صورت وجود طرح و سناریوی دوم در صورت نبود طرح خواهد بود. وقتی طرح انجام می‌شود شما با فردی مواجه خواهید بود که دارای تجربه کاری و اعتماد به نفس است. در صورت نبود طرح شما با فردی روبه‌رو هستید که فقط یک کارت پایان خدمت در دست دارد. خب مشخص است فردی که سرباز صنعت بوده از مزایای بهتری برخوردار باشد. در واقع این طرح رقابت را بیشتر می‌کند و این یک رقابت خوب خواهد بود. یعنی کسانی که توانمند شدند شانس اشتغالشان افزایش پیدا می‌کند و این یک سیستم درست خواهد بود. در واقع کسی که مهارت کمتری دارد می‌تواند داوطلبانه دنبال کارآموزی برود و به این صورت بر توانمندی‌ها افزوده شده و کشور رو به جلو حرکت خواهد کرد.