راز و رمز بودجه

فکر می‌کنید ساختن واژه‌های جدید در فرهنگستان زبان و ادب فارسی چقدر خرج برمی‌دارد؟ شاید اگر بدانید متوسط هزینه تمام‌شده ساخت «یک واژه» در این فرهنگستان بیشتر از 11 میلیون و 400 هزار تومان است، کمتر دست به تمسخر واژه‌های انتخابی‌اش بزنید؛ یا شاید هم بیشتر. اما به هر حال، دانستن همیشه بهتر از ندانستن است: در لایحه بودجه سال 96، برای برنامه «واژه‌گزینی در زبان فارسی» با هدف ساخت «261 واژه»، حدود سه میلیارد تومان بودجه به فرهنگستان زبان و ادب فارسی اختصاص داده شده.

از این نوع اعداد و ارقام در لوایح بودجه سالانه زیاد است. متن لایحه بودجه 96 پس از تقدیم به مجلس، از طریق سایت رسمی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور در اختیار عموم قرار گرفته، اما کمتر کسی وقت و حوصله مطالعه آن را دارد. کار سختی هم هست؛ این لایحه شامل یک «ماده واحده و جداول کلان منابع و مصارف بودجه» در 250 صفحه، و چهار پیوست است. پیوست شماره یک که «اعتبار طرح‌های تملک دارایی‌های سرمایه‌ای» را دربر می‌گیرد، 296 صفحه است، پیوست شماره دو «درآمدها و واگذاری دارایی‌های سرمایه‌ای و مالی» را در 244 صفحه تشریح کرده، پیوست شماره سه به‌عنوان کم‌حجم‌ترین بخش لایحه، «بودجه شرکت‌های دولتی، بانک‌ها و موسسات انتفاعی وابسته به دولت» را در قالب تنها 80 صفحه به نمایش گذاشته و پیوست شماره چهار که رکورددار حجم پیوست‌هاست، «اعتبارات هزینه‌ای و تملک دارایی‌های سرمایه‌ای بر حسب برنامه و فعالیت» را در 1118 صفحه به تفصیل شرح داده است. در مجموع برای خواندن همه بودجه، باید حدود 2000 صفحه را ورق زد؛ دقیق‌ترش را بخواهید 1988 صفحه. و اعتبارات برنامه «واژه‌گزینی در زبان فارسی» ذیل ردیف 1804006004 در صفحه چهار پیوست شماره چهار آمده است. (شاید به خاطر همین اول صف بودن، بودجه واژه‌گزینی دو سال پیش هم سوژه سایت‌های خبری شد.)

در روزهایی که محمود احمدی‌نژاد در این کشور رئیس‌جمهوری بود، بارها شعار ساده‌سازی و کوچک کردن لایحه بودجه را داد. او می‌گفت «باید زنگوله‌ها را از پای بودجه باز کرد» تا همه مردم آن را بفهمند و هر کدام یک قانون بودجه در جیبشان داشته باشند. هرگز معلوم نشد چرا مردم باید علاقه‌ای به حمل قانون بودجه در جیب خود داشته باشند، اما در فضای سیاست ایران کسانی بودند که تلاش احمدی‌نژاد برای «حذف زنگوله‌های بودجه» را به اراده او برای «فعال ما یشاء» بودن در هزینه‌کرد اعتبارات تعبیر کردند و کمابیش مانع این کار شدند.

هزینه ساختن واژه‌های جدید در فرهنگستان هرچه باشد، در مجموع سه میلیارد تومان بیشتر نیست و در مقایسه با حجم کلی یک میلیون میلیارد تومانی بودجه (عدد یک با 15 صفر در مقابل آن)، قابل صرف‌نظر است. اما بودجه با نحوه تخصیص‌هایش، می‌تواند تصویری از ذهنیت دولت در تقسیم منابع به دست بدهد که از منظر اقتصاد سیاسی اهمیت بسیاری دارد. با این نگاه و البته با در نظر داشتن اینکه هر آنچه در ادامه این پرونده می‌آید، تنها مشتی از خروار است و هرگز ادعای جامعیت ندارد، صفحات بعدی را بخوانید تا با بخش‌هایی از ترجیحات ذهنی دولت آشنا شوید.

کلاً چقدر پول برای تقسیم کردن وجود دارد؟

سقف منابع لایحه بودجه سال 1396 کشور با حدود 11 درصد رشد نسبت به قانون بودجه سال 1395، بیشتر از یک میلیون میلیارد تومان پیش‌بینی شده. هرچند کل «منابع بودجه عمومی دولت» یعنی آن مقدار از پولی که در نهایت دست دولت را می‌گیرد، تنها 30 درصد از این رقم نجومی است. چراکه نزدیک به 756 هزار میلیارد تومان از بودجه کل کشور مربوط به «شرکت‌های دولتی، بانک‌ها و موسسات انتفاعی وابسته به دولت» است که درآمد و هزینه‌شان بر عهده خودشان است و سهم خاصی از پول‌هایشان به بودجه عمومی وارد نمی‌شود. «منابع بودجه عمومی دولت» -که در لایحه بودجه 371 هزار میلیارد تومان پیش‌بینی شده- هم به دو بخش تقسیم می‌شود که باز بخشی از آن از دسترس مستقیم بودجه‌ریزان خارج است: آنچه «درآمد اختصاصی وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی» نامیده می‌شود و در لایحه 96 معادل 51 هزار میلیارد تومان در نظر گرفته شده است. بنابر‌این چیزی که در نهایت زیر عنوان «منابع عمومی» برای دولت قابل خرج کردن خواهد بود، 320 هزار میلیارد تومان است که کمتر از 30 درصد کل رقم بودجه را شامل می‌شود.

از این 320 هزار میلیارد تومان، نزدیک به 74 درصد آن صرف هزینه‌های جاری می‌شود: 236 هزار میلیارد تومان؛ و کمتر از 20 درصد به بودجه عمرانی اختصاص می‌یابد: رقمی زیر 63 هزار میلیارد تومان. و تازه، اینها پیشنهادهای دولت است. فراموش نکنید که مجلس نهم در جریان تصویب بودجه 95 سهم همه بخش‌ها را زیاد کرد، به‌جز بودجه عمرانی. در حالی که قانون بودجه 95 (مصوب مجلس نهم) سقف کلی بودجه را نسبت به لایحه دولت 7 /2 درصد بالا برده و سقف بودجه جاری را 4 /8 درصد رشد داده بود، سقف بودجه عمرانی در مصوبه مجلس نسبت به لایحه پیشنهادی دولت 7 /3 درصد پایین‌تر آمد (جدول شماره یک را ببینید).

یک عدد مهم دیگر در بخش‌های کلان بودجه 96، کسری تراز عملیاتی است که در لایحه دولت معادل 77 هزار میلیارد تومان به ثبت رسیده. این رقم که فاصله درآمدهای دولت با هزینه‌های جاری را نشان می‌دهد، در لایحه بودجه سال گذشته کمتر از 47 هزار میلیارد تومان بوده. بنابراین کسری تراز عملیاتی بودجه در فاصله یک سال گذشته بیش از 65 درصد رشد کرده است.

اگر کمی ریزتر شویم، ارقام لایحه بودجه نشان می‌دهد درآمدهای مالیاتی در سال آینده 113 هزار میلیارد تومان خواهد بود، در حالی که دولت تنها برای پرداخت «حقوق کارکنان و بازنشستگان» به 95 هزار میلیارد تومان پول نیاز دارد و تازه هزینه‌های 73 هزار میلیارد تومانی «رفاه اجتماعی» را هم باید بپردازد. طبق معمول آنچه کسری‌ها را جبران می‌کند، درآمد فروش نفت (با نام رسمی «واگذاری دارایی‌های سرمایه‌ای») است که سال آینده -تقریباً همپای درآمدهای مالیاتی- 111 هزار میلیارد تومان نصیب دولت خواهد کرد.

درباره نحوه مدیریت درآمدهای نفتی در سال آینده، دولت تغییر مهمی نسبت به سال 95 اعمال نکرده: سهم شرکت ملی نفت از درآمدهای نفتی همچنان 5 /14 درصد است و 20 درصد درآمدها هم مستقیماً به صندوق توسعه ملی خواهد رفت. اما اگر مجموع عملکرد درآمدهای «واگذاری دارایی‌های سرمایه‌ای» (که بخش عمده آن همان نفت است) کمتر از 116 هزار میلیارد تومان باشد، دولت این اجازه را از مجلس خواسته که کسری مورد نظر را «از محل منابع حساب ذخیره ارزی و در صورت عدم کفایت از محل واگذاری اوراق بدهی تعهدزا و اوراق ارزی یا سایر اوراق مالی» تامین کند.

مجلس چقدر پول می‌گیرد؟

از کلیات ملال‌آور بگذریم و برسیم به جزئیات جذاب. از مجلس شروع کنیم که درنهایت پیچ بودجه را تنظیم می‌کند. در لایحه بودجه سال 96 برای «مجلس شورای اسلامی» 498 میلیارد تومان بودجه جاری در نظر گرفته شده که تنها 9 /4 درصد بیشتر از قانون بودجه 95 است (فراموش نکنید که متوسط رشد بودجه جاری در لایحه 96 نسبت به قانون 95 بیش از 6 /10 درصد است). اما احتمالاً دولت، کار را «به مرگ گرفته تا به تب راضی شوند». چون در سال 95 هم مجلس در جریان تصویب بودجه، سهم خود از بودجه جاری را نسبت به پیشنهاد اولیه دولت 20 درصد بالاتر برد و از 352 میلیارد تومان به 423 میلیارد تومان رساند. بر اساس لایحه بودجه 96، مجلس 42 میلیارد تومان هم بودجه اختصاصی و عمرانی در اختیار خواهد داشت.

اما بشنوید از هزینه‌های مجلس: از مجموع بودجه 540 میلیارد تومانی مجلس، 116 میلیارد تومان آن به برنامه «تدوین قوانین» اختصاص دارد؛ یعنی کار اصلی مجلس برای قانونگذاری. مجلس همچنین برای «200 مورد» «کمک به اشخاص حقیقی و حقوقی» 41 میلیارد تومان پول در اختیار خواهد گرفت و یک میلیارد تومان هم برای «کمک به انتفاضه مردم فلسطین».

در قوه مقننه دو نهاد مهم دیگر نیز وجود دارد: شورای نگهبان و دیوان محاسبات. برای دیوان محاسبات در مجموع 277 میلیارد تومان بودجه در نظر گرفته شده و برای شورای نگهبان 105 میلیارد تومان. بودجه جاری دیوان محاسبات 6 /15 درصد رشد را تجربه کرده و بودجه جاری شورای نگهبان 1 /20 درصد.1 در فهرست هزینه‌های شورای نگهبان، 28 میلیارد تومان برای «بررسی انطباق مصوبات مجلس با احکام اسلام و قانون اساسی» در قالب «370 مصوبه» در نظر گرفته شده (هر مصوبه به طور متوسط 75 میلیون تومان)، 74 میلیارد تومان برای «نظارت بر اجرای انتخابات» و سه میلیارد تومان هم برای «1500 مورد» «کمک به اشخاص حقیقی و حقوقی».

مجمع تشخیص مصلحت نظام نهادی مستقل است، اما از آنجا که وظیفه حل اختلاف مجلس و شورای نگهبان در موارد اختلافی را بر عهده دارد، می‌توان بودجه آن را هم همین‌جا بررسی کرد. برای این مجمع نزدیک به 77 میلیارد تومان بودجه در نظر گرفته شده که چهار میلیارد تومان آن برای «سه مورد» «حل اختلاف مجلس و شورای نگهبان» پیش‌بینی شده. با این حساب هر اختلاف مجلس و شورای نگهبان بیشتر از یک میلیارد و 300 میلیون تومان خرج برمی‌دارد. مجلس خبرگان رهبری از دیگر نهادهای مستقلی است که مستقیماً از دولت بودجه می‌گیرد. برای دبیرخانه این مجلس حدود چهار میلیارد تومان بودجه در نظر گرفته شده که رشدی 9 /21 درصدی را نشان می‌دهد. شورای عالی امنیت ملی هم نزدیک به 21 میلیارد تومان بودجه خواهد داشت که نزدیک به 13 میلیارد تومان آن در قالب برنامه «حفظ و ارتقای امنیت ملی» برای «1500 مصوبه» در نظر گرفته شده است.

بودجه سیستم قضایی چقدر است؟

در لایحه بودجه، اعتبارات قوه قضائیه یک‌کاسه تعریف نمی‌شود. در واقع، اصولاً نامی از «قوه قضائیه» در بودجه نیست و سیستم قضایی در این لایحه تحت عنوان «دادگستری جمهوری اسلامی ایران» شناخته می‌شود.2 برای دادگستری جمهوری اسلامی ایران بودجه‌ای سه هزار و 611 میلیارد تومانی در نظر گرفته شده که بخش عمده آن (سه هزار و 228 میلیارد تومان) برای مختومه کردن بیش از 10 میلیون پرونده پیش‌بینی شده. البته اینجا هم برای «7200 مورد» «کمک به اشخاص حقیقی و حقوقی» بودجه‌ای چهار میلیارد تومانی دیده شده است. «دیوان عدالت اداری» به طور جداگانه بودجه‌ای 63 میلیارد تومانی در اختیار خواهد گرفت و «سازمان زندان‌ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور» هم 858 میلیارد تومان. از رقم اخیر 438 میلیارد تومان آن خرج «تامین غذا و پوشاک زندانیان» خواهد شد که در لایحه بودجه «250 هزار نفر» در نظر گرفته شده‌اند.

دخل و خرج صداوسیما چگونه است؟

سال‌هاست که «سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی» در بودجه زیر عنوان «شرکت‌های دولتی زیان‌ده» طبقه‌بندی می‌شود؛ یعنی به‌عنوان یک شرکت دولتی، دخل و خرجش با هم نمی‌خواند و دولت مجبور است بخش بزرگی از بودجه آن را تامین کند (در سال 96 کلاً 10 شرکت در فهرست زیان‌ده‌ها قرار دارند). صداوسیما در سال آینده سه هزار میلیارد تومان هزینه و تنها یک هزار و 640 میلیارد تومان درآمد خواهد داشت. یک هزار و 360 میلیارد تومان باقی‌مانده از هزینه‌های جاری و 239 میلیارد تومان بودجه عمرانی این سازمان را دولت تامین خواهد کرد تا در مجموع یک میلیارد و 599 میلیون تومان به صداوسیما اختصاص دهد.

از این بودجه، 433 میلیارد تومان زیر عنوان «تولید و پخش سیمای سراسری» طبقه‌بندی شده تا «154 هزار ساعت» برنامه تلویزیونی داشته باشد؛ هر دقیقه حدود 47 هزار تومان. البته بودجه «تولید و پخش خبر تلویزیونی» جداست: 54 میلیارد تومان برای «87 هزار ساعت» برنامه. اما در رادیو ظاهراً نرخ‌ها بسیار پایین‌تر است: برای «325 هزار ساعت» برنامه زیر عنوان «تولید و پخش صدای سراسری» 98 میلیارد تومان اختصاص یافته است؛ تقریباً دقیقه‌ای پنج هزار تومان.

سهم نهاد ریاست‌جمهوری از بودجه

برسیم به بزرگ‌ترین مصرف‌کننده بودجه عمومی، یعنی خود دولت که شامل 18 وزارتخانه، چند سازمان و معاونت ریاست‌جمهوری و در راس همه، نهاد ریاست‌جمهوری می‌شود.

نهاد ریاست‌جمهوری که بودجه جاری‌اش 5 /15 درصد افزایش را تجربه خواهد کرد، سال آینده در مجموع 553 میلیارد تومان بودجه دارد. این بودجه البته شامل بودجه‌های چندین نهاد زیرمجموعه می‌شود؛ مثلاً بودجه 17 میلیارد تومانی «فرهنگستان زبان و ادب فارسی» یا اعتبارات پنج میلیاردتومانی «شورای نظارت بر صدا و سیما» هم از این محل پرداخت می‌شود. در طرف هزینه‌ها، دولت برای «برنامه اداره امور هیات دولت» که در قالب «266 جلسه» تعریف شده 9 میلیارد تومان در نظر گرفته (جلسه‌ای 34 میلیون تومان)، برای «هماهنگی امور تبلیغات و اطلاع‌رسانی» در قالب «800 مورد» 11 میلیارد تومان و برای «3000 مورد» «کمک به اشخاص حقیقی و حقوقی» حدود 70 میلیارد تومان.

نکته جالب توجه اینکه بودجه‌های نهاد ریاست‌جمهوری از شفافیت نسبتاً بالایی برخوردار است. مثلاً رقم 200 میلیون تومانی که قرار است برای «برگزاری مراسم روز زن» در اختیار «معاونت امور زنان و خانواده» قرار گیرد، یا بودجه «واژه‌گزینی در زبان فارسی» -که گزارش را با آن آغاز کردیم- هم به دقت در آن درج شده است.

پرهزینه‌ترین وزارتخانه‌ها کدام‌اند؟

در میان 18 وزارتخانه دولت، یکی هست که نزدیک به 10 درصد کل بودجه عمومی را به خود اختصاص می‌دهد: وزارت آموزش و پرورش. برای این وزارتخانه در سال آینده 31 هزار و 700 میلیارد تومان بودجه در نظر گرفته شده که 9 /9 درصد منابع عمومی را به خود اختصاص می‌دهد. اگر فقط بودجه جاری این وزارتخانه را محاسبه کنیم (که با 1 /10 درصد رشد قرار است به 31 هزار و 500 میلیارد تومان برسد) وزارت آموزش و پرورش بیشتر از 3 /13 درصد از بودجه جاری کشور را می‌بلعد. در فهرست هزینه‌های این وزارتخانه شاید یک قلم از بقیه جالب توجه‌تر باشد: «برنامه آموزش دانش‌آموزان خارج از کشور» که برای تحصیل «13 هزار و 242 نفر» بودجه‌ای 120 میلیارد تومانی دارد؛ سرانه هر دانش‌آموز کمی بیشتر از 9 میلیون تومان.

دیگر وزارتخانه بودجه‌خور دولت که 5 /7 درصد بودجه عمومی را به خود اختصاص می‌دهد، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی است: 24 هزار و 65 میلیارد تومان. بیشتر منابع این وزارتخانه در حوزه بازنشستگی و خدمات بیمه‌ای صرف می‌شود. 21 هزار و 978 میلیارد تومان به «صندوق بازنشستگی کشوری» می‌رسد و یک هزار و 263 میلیارد تومان هم زیر عنوان «وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی- بیمه‌های اجتماعی» به این بیمه‌ها تخصیص می‌یابد.

به جز این وزارتخانه، نهادهای حمایتی دیگری هم هستند که بودجه مستقل دارند: کمیته امداد امام خمینی (ره) که تحت عنوان «کمک» از دولت پول می‌گیرد، اعتباری چهار هزار و 372 میلیارد تومانی دریافت خواهد کرد و سازمان بهزیستی کشور دو هزار و 44 میلیارد تومان. نکته قابل توجه اینکه بودجه جاری هر دو این نهادها، کمتر از متوسط بودجه کشور رشد داشته؛ درباره کمیته امداد 5 /8 درصد و درباره سازمان بهزیستی 5 /5 درصد. به نظر می‌رسد با توجه به اینکه مجلس معمولاً بودجه نهادهای حمایتی را در جریان تصویب بودجه بالا می‌برد، اینجا هم دولت دست پایین گرفته تا اثر افزایش‌های احتمالی در جریان تصویب را خنثی کرده باشد.

سازمان تامین اجتماعی اگرچه نهادی غیردولتی است، اما از بودجه‌های حمایتی دولت بی‌نصیب نمی‌ماند. برای این سازمان 358 میلیارد تومان اعتبار در لایحه بودجه در نظر گرفته شده که البته در مقایسه با گردش مالی عظیم این سازمان بسیار ناچیز به نظر می‌رسد. دیگر سازمان حمایتی که بودجه قابل توجهی دارد، بنیاد شهید و امور ایثارگران است که رئیس آن با عنوان معاون رئیس‌جمهور در جلسات هیات دولت حاضر است و -احتمالاً با قدرت چانه‌زنی خود- توانسته بیشتر از متوسط رشد بودجه عمومی، بودجه بگیرد. این بنیاد سال آینده 10 هزار و 841 میلیارد تومان بودجه خواهد داشت و در زمینه اعتبارات هزینه‌ای، رشدی 17 درصدی را تجربه خواهد کرد.

وزارتخانه‌ای که بودجه‌اش کم شد

وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی هم جزو پرمصرف‌های سال آینده خواهد بود، اما از آنجا که اعتبارات «سازمان بیمه سلامت ایران» از ذیل ردیف‌های بودجه‌ای این وزارتخانه خارج شده و به صورت مستقل در بودجه آمده، کمی از حجم خود را از دست داده است. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی سال آینده در مجموع 9 هزار و 940 میلیارد تومان بودجه دارد و تنها وزارتخانه‌ای است که بودجه جاری‌اش نسبت به امسال کاهش یافته (شش درصد کاهش). اما بودجه «سازمان بیمه سلامت ایران» با افزایشی 83 درصدی از پنج هزار و 460 میلیارد تومان به 10 هزار میلیارد تومان رسیده است. «سازمان انتقال خون ایران» هم که زیرمجموعه وزارت بهداشت است، بودجه مستقلی دارد: 139 میلیارد تومان.

کوزه‌گر از کوزه‌شکسته آب می‌خورد؟

سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی که متولی بودجه‌ریزی کشور است، سال آینده رشدی تنها 3 /7 درصدی را در بودجه جاری خود تجربه خواهد کرد. کل بودجه این سازمان در سال 96 کمتر از 854 میلیارد تومان است که تازه بخشی از آن هم به سازمان‌های زیرمجموعه می‌رسد. یکی از نهادهای زیرمجموعه سازمان مدیریت که رشد 1 /20 درصدی منابع را تجربه خواهد کرد، مرکز آمار ایران است با بودجه 63 میلیارد تومانی.

وزارت امور اقتصادی و دارایی اما به اندازه سازمان مدیریت کم‌بهره نبوده. این وزارتخانه مجموعاً یک هزار و 600 میلیارد تومان بودجه خواهد داشت و هرچند بودجه جاری‌اش تنها 136 میلیارد تومان است، اما با افزایش 4 /16درصدی نسبت به سال 95، رشدی بیشتر از متوسط رشد بودجه جاری کشور را تجربه می‌کند.

دشت وزارتخانه‌های زیرساختی

در میان دیگر وزارتخانه‌های اقتصادی، بیشترین رقم بودجه در اختیار وزارت راه و شهرسازی قرار می‌گیرد. ردیف مستقل مربوط به این وزارتخانه در بودجه هشت هزار و 606 میلیارد تومان اعتبار دارد که بخش عمده آن (هشت هزار و 190 میلیارد تومان) بابت هزینه‌های عمرانی خرج خواهد شد. با این حال، هزینه‌های جاری این وزارتخانه هم رشدی عجیب را به ثبت رسانده و بیش از سه برابر شده است: از 137 میلیارد تومان سال 95 به 416 میلیارد تومان سال 96. به نظر می‌رسد این رشد شدید هم ناشی از تغییرات ردیف‌های بودجه‌ای باشد، نه افزایش سهم وزارت راه و شهرسازی از بودجه عمومی.

از سازمان‌های زیرمجموعه وزارت راه که حساب و کتاب جداگانه‌ای دارند، می‌توان به سازمان هواشناسی کشور اشاره کرد که 78 میلیارد تومان بودجه می‌گیرد. سازمان هواپیمایی کشوری هم در مجموع 71 میلیارد تومان بودجه دارد که 36 میلیارد تومان آن ذیل «برنامه ایمنی حمل‌ونقل هوایی» برای تامین امنیت «56 هزار و 160 مسافر» تخصیص می‌یابد؛ به ازای هر مسافر حدود 640 هزار تومان. «شرکت سهامی راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران» نیز جداگانه یک هزار و 438 میلیارد تومان بودجه عمرانی دریافت خواهد کرد.

وزارت نیرو از دیگر وزارتخانه‌هایی است که مخارج عمرانی کلان دارد. این وزارتخانه هفت هزار و 235 میلیارد تومان از کل بودجه هفت هزار و 500 میلیارد تومانی خود را صرف «تملک دارایی‌های سرمایه‌ای» می‌کند. کما اینکه در وزارت جهاد کشاورزی، سه هزار و 158 میلیارد تومان از بودجه سه هزار و 390 میلیارد تومانی وزارتخانه به مصارف عمرانی می‌رسد.

اگر سازمان انرژی اتمی ایران را هم در رده اقتصادی‌ها قرار دهیم، می‌بینیم که این سازمان هم مخارج عمرانی زیادی دارد: 742 میلیارد تومان از مجموع 902 میلیارد تومانی کل اعتبارات.

در وزارت صنعت، معدن و تجارت نسبت بودجه عمرانی به جاری متعادل‌تر است. این وزارتخانه 317 میلیارد تومان از کل بودجه 599میلیاردتومانی‌اش را صرف هزینه‌های عمرانی می‌کند. اما نحوه مصرف بودجه در این وزارتخانه هم قابل توجه است: وزارت صنعت دست‌کم در پنج ردیف جداگانه، نزدیک به 21 میلیارد تومان اعتبار ذیل عنوان «برنامه تنظیم بازار داخلی» دارد و تازه سازمان حمایت مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان نیز از این وزارتخانه 22 میلیارد تومان بودجه می‌گیرد. این در حالی است که «برنامه توسعه روابط تجاری» که شامل اقداماتی چون اعزام رایزنان تجاری و غیره است، کمتر از 17 میلیارد تومان بودجه در اختیار دارد.

وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و وزارت نفت کم‌بودجه‌ترین وزارتخانه‌های اقتصادی دولت هستند. اولی مجموعاً 312 میلیارد تومان و دومی 164 میلیارد تومان بودجه می‌گیرد. درباره وزارت نفت، نکته قابل توجه این است که تنها 120 میلیون تومان بودجه جاری اختصاص می‌یابد و بقیه بودجه، عمرانی است. دلیل این موضوع آن است که ستاد وزارت نفت، حجمی بسیار کوچک دارد و تقریباً همه کارکنان نفتی، زیرمجموعه شرکت‌های دولتی نفت به حساب می‌آیند، نه وزارتخانه.

سیاست و امنیت چقدر خرج دارد؟

برای وزارت اطلاعات در لایحه بودجه سه هزار و 893 میلیارد تومان اعتبار در نظر گرفته شده که سه هزار و 597 میلیارد تومان آن بودجه جاری است و رشدی 8 /15 درصدی را به ثبت رسانده. از این میان 200 میلیارد تومان تنها برای «مبارزه سیستمی با قاچاق کالا و ارز» تخصیص می‌یابد. وزارت امور خارجه، یک هزار و 330 میلیارد تومان بودجه خواهد داشت که 108 میلیارد تومان آن ذیل برنامه «پیگیری و حمایت از حقوق اتباع ایرانی» قرار است صرف حمایت از «1205 تبعه» شود؛ به ازای هر تبعه ایرانی بیشتر از 89 میلیون تومان. وزارت دادگستری اما جزو وزارتخانه‌های سیاسی کم‌خرج است و مجموعاً 254 میلیارد تومان بودجه دارد.

با وجود این، بار اصلی بودجه سیاسی و امنیتی دولت بر عهده دو وزارتخانه کشور و دفاع و نهادهای مرتبط با آنهاست. وزارت کشور مستقلاً یک هزار و 261 میلیارد تومان بودجه خواهد داشت که 270 میلیارد تومان آن هزینه برگزاری انتخابات سال آینده است. وزارت کشور همچنین برای برنامه «کنترل و کاهش اعتیاد» دو میلیارد تومان، برای برنامه «کنترل و کاهش طلاق» دو میلیارد تومان و برای برنامه «کنترل و کاهش مفاسد اخلاقی» هم 500 میلیون تومان بودجه دارد که مجموعاً قرار است «67 هزار پرونده» را پوشش دهد.

بودجه مستقل وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح چهار هزار و 267 میلیارد تومان است که دو هزار و 191 میلیارد تومان آن قرار است برای «تامین اقلام عمده دفاعی» هزینه شود.

با این حال نهادهای نظامی و انتظامی در ردیف‌های مستقل خود بودجه‌هایی فراتر از این ارقام دارند. نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران -که معمولاً زیرمجموعه وزارت کشور حساب می‌شود- با اعتبارات هفت هزار و 425 میلیارد تومانی خود، رشدی 13 درصدی را در زمینه بودجه جاری تجربه کرده است. این نیرو، به عنوان مثال برای «حفاظت از اماکن» حدود 59 میلیارد تومان بودجه دارد، برای «حفاظت ازشخصیت‌ها» حدود همین رقم و برای «خرید سلاح و مهمات» 20 میلیارد تومان. ردیف «انجام فعالیت‌های خاص اطلاعاتی» زیرمجموعه بودجه نیروی انتظامی نیز برای «245 هزار و 170 فعالیت» بودجه‌ای 213 میلیارد تومانی در نظر گرفته است؛ سرانه هر فعالیت حدود 870 هزار تومان.

در سال 96، سازمان عقیدتی سیاسی نیروی انتظامی جمهوری اسلامی نیز به طور جداگانه نزدیک به 22 میلیارد تومان اعتبار خواهد داشت.

بودجه ارتش، سپاه و بسیج

بر اساس لایحه بودجه سال 96 کل کشور، ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران نزدیک به هفت هزار و 774 میلیارد تومان بودجه خواهد داشت و ستاد مشترک سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نزدیک به 23 هزار و 245 میلیارد تومان. البته از این رقم، 10 هزار میلیارد تومان مربوط به قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا (ص) است که در گروه «اعتبارات اختصاصی» قرار دارد و جزو «منابع عمومی» دولت به حساب نمی‌آید.

برای ستاد فرماندهی کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در بودجه 96 رقمی معادل سه هزار و 22 میلیارد تومان در نظر گرفته شده و برای «سازمان بسیج- ارتش 20 میلیونی» یک هزار و 155 میلیارد تومان. رشد اعتبارات هزینه‌ای ستاد فرماندهی کل نیروهای مسلح کمتر از یک درصد و رشد بودجه سازمان بسیج کمتر از پنج درصد در نظر گرفته شده است. سازمان بسیج قرار است برنامه «جذب و ساماندهی بسیجیان» را -که «یک میلیون نفر» را شامل خواهد شد- با 120 میلیارد تومان و برنامه «حفظ و انسجام بسیجیان» را -که آن هم «یک میلیون نفر» را پوشش می‌دهد- با 75 میلیارد تومان اجرایی کند.

از دیگر بخش‌های امنیتی بودجه می‌توان به بودجه سازمان حفاظت اطلاعات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با حدود 34 میلیارد تومان و بودجه سپاه حفاظت (برای حفاظت از اماکن، شخصیت‌ها، فرودگاه‌ها و...) با نزدیک به 46 میلیارد تومان اشاره کرد.

یکی از نهادهای مرتبط با بخش نظامی که در واقع کارکرد اجتماعی دارد، سازمان تامین اجتماعی نیروهای مسلح است که سال آینده هزینه‌ای 17 هزار و 800 میلیارد تومانی برای بودجه دولت ایجاد می‌کند.

مخارج سازمان‌ها و نهادهای فرهنگی

در میان وزارتخانه‌های مرتبط با حوزه فرهنگ، وزارت ورزش و جوانان از کم‌بودجه‌ترین‌هاست. مجموع بودجه این وزارتخانه به یک هزار و 54 میلیارد تومان می‌رسد که 725 میلیارد تومان آن هم اعتبارات عمرانی است. یکی از مخارج این وزارتخانه، ردیفی با عنوان «برنامه گسترش ورزش بانوان» است که با هدف پوشش دادن «930 هزار ورزشکار» 30 میلیارد و 500 میلیون تومان پول در اختیار خواهد داشت؛ به ازای هر ورزشکار کمتر از 33 هزار تومان.

سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در مجموع 781 میلیارد تومان بودجه دارد که 528 میلیارد تومان آن به «تملک دارایی‌های سرمایه‌ای» اختصاص می‌یابد.

اما وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بودجه نسبتاً بیشتری دارد. این وزارتخانه با یک هزار و 180 میلیارد تومان بودجه، 44 میلیارد تومان به «برنامه حمایت و صیانت از موسیقی ملی» اختصاص خواهد داد، 32 میلیارد تومان به «برنامه حمایت و گسترش هنرهای تجسمی»، 65 میلیارد تومان به «برنامه حمایت و گسترش هنرهای نمایشی» و 201 میلیارد تومان به «سازمان امور سینمایی و سمعی‌-بصری». برای «برنامه حمایت و ارتقای مطبوعات» دست‌کم دو ردیف مستقل وجود دارد که 135 میلیارد تومان بودجه به این بخش می‌رساند.

با وجود این، شمار سازمان‌های فرهنگی که از بودجه دولت استفاده می‌کنند، بسیار فراتر از اینهاست. سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی 285 میلیارد تومان بودجه می‌گیرد (به عنوان مثال دو میلیارد تومان برای «اعزام شخصیت‌ها و گروه‌های علمی، فرهنگی و هنری به خارج از کشور» به «713 نفر» اختصاص می‌دهد؛ به ازای هر نفر 8 /2 میلیون تومان). سازمان تبلیغات اسلامی 378 میلیارد تومان بودجه دریافت می‌کند (که 72 میلیارد تومان آن به «حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی» می‌رسد). سهمی 112 میلیارد تومانی از بودجه به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم می‌رسد، 367 میلیارد تومان به شورای عالی حوزه‌های علمیه، 229 میلیارد تومان به شورای سیاستگذاری حوزه‌های علمیه خواهران و 708 میلیارد تومان به مرکز خدمات حوزه‌های علمیه. از رقم اخیر 243 میلیارد تومان آن برای «پرداخت کمک هزینه معیشتی طلاب» در نظر گرفته شده که قرار است «113 هزار نفر» را پوشش دهد؛ سرانه هر نفر کمتر از 2 /2 میلیون نفر.

موسسه نشر آثار حضرت امام (قدس سره) نیز سال آینده 77 میلیارد تومان بودجه خواهد داشت. اعتبارات جاری این موسسه، رشدی 1 /33 درصدی را تجربه کرده است. بودجه موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) اما با 9 /17 درصد کاهش به 23 میلیارد تومان رسیده است.

سهمیه وزارت علوم و دانشگاه‌ها

آخرین وزارتخانه‌ای که بودجه آن را بررسی می‌کنیم، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است. از آنجا که دانشگاه‌های دولتی هر یک ردیف مستقلی در بودجه دارند، اعتبارات این وزارتخانه عمدتاً به بودجه ستادی محدود می‌شود: در مجموع یک‌هزار و 557 میلیارد تومان که 730 میلیارد تومان آن هم اعتبارات عمرانی است. در میان دانشگاه‌های غیرپزشکی، بیشترین بودجه را دانشگاه پیام نور می‌گیرد: یک هزار و 13 میلیارد تومان. دانشگاه تهران با 744 میلیارد تومان، دانشگاه صنعتی شریف با 277 میلیارد تومان، جامعه‌المصطفی العالمیه (که دانشگاهی برای طلاب غیرایرانی در قم است) با 268 میلیارد تومان و دانشگاه صنعتی امیرکبیر با 256 میلیارد تومان جزو دانشگاه‌های پرخرج دولت‌اند.

دانشگاه‌های علوم پزشکی اما به دلیل سهمی که در ارائه خدمات درمانی (علاوه بر فعالیت‌های آموزشی) دارند، بودجه‌های بسیار بیشتری دارند. به عنوان مثال بودجه دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی، درمانی تهران سه هزار و 262 میلیارد تومان است؛ بیش از چهار برابر بودجه دانشگاه تهران.

بودجه سازمان سنجش آموزش کشور که ورود دانشجویان به دانشگاه‌ها را مدیریت می‌کند نیز جالب توجه است: «برگزاری آزمون سراسری» با «یک میلیون و 150 هزار داوطلب» 26 میلیارد تومان بودجه دارد و «برگزاری آزمون کارشناسی ارشد» با «یک میلیون داوطلب» 15 میلیارد تومان.

پی‌نوشت‌ها:

1- از اینجا به بعد، همه ارقام اعلامی مربوط به لایحه بودجه 96 و همه مقایسه‌ها میان لایحه بودجه 96 با قانون بودجه 95 (مصوب 27 اردیبهشت 95) خواهد بود؛ مگر آنکه صراحتاً خلاف آن عنوان شود.

2- با وزارت دادگستری اشتباه گرفته نشود. وزارت دادگستری ردیف بودجه‌ای مستقل دارد و در ادامه به‌عنوان یکی از زیربخش‌های دولت مورد بررسی قرار خواهد گرفت.