داستان گوزن‌ها

کمتر کسی است که فیلم گوزن‌ها را به یاد نداشته باشد. فیلمی که شخصیت اول آن با اسم «رسول»، شاید ماندگارترین پرداخت از یک شخصیت معتاد در سینمای ایران باشد. قهرمانی که در میانه داستان با صحبت دوست مبارزش، متحول می‌شود و نه‌تنها از توزیع‌کننده مواد مخدر انتقام می‌گیرد، بلکه با جریان مخالفان رژیم شاه نیز همراه می‌شود.

فارغ از همذات‌پنداری که بیننده با قهرمان داستان دارد، (که شاید آن گونه که معمولاً گفته می‌شود مدیون چند ماه حضور بازیگر نقش اول فیلم در میان معتادان جهت ایفای بهتر نقش باشد)، وضعیت زندگی «رسول» نمونه خوبی از زندگی یک فرد معتاد به مواد مخدر است. فردی که امروزه دیگر مجرم نیست، بلکه بیمار است و با این حال، شاید به دلیل بی‌توجهی (یا حتی نفرت) نسبت به معتادان، به نظر می‌رسد توجه کافی به او نمی‌شود.

تلاش برای کنترل عرضه

همان‌طور که گفته شد، رسول (به عنوان مصرف‌کننده) در فیلم گوزن‌ها پس از تحول توانست توزیع‌کننده خُرد را بکشد. توزیع‌کننده خرد، آن گونه که دکتر برومند می‌گوید، آخرین حلقه از زنجیره عرضه مواد مخدر است. تعداد افراد این بخش زیاد است و بسیاری از دستگیرشدگان جرائم مرتبط با مواد مخدر را این دسته تشکیل می‌دهند. اما همان طور که در فیلم هم با کشته شدن این فرد زنجیره به جای خود باقی ماند و صرفاً یک قربانی به قربانیان مواد مخدر افزوده شد، مساله مواد مخدر با تمرکز بر زنجیره توزیع قابل حل شدن به نظر نمی‌رسد. بیش از 100 سال قبل اولین تلاش‌ها برای کنترل مصرف مواد مخدر از طریق زنجیره توزیع و طرف عرضه آغاز شد و هم‌اکنون آمار معتادان مواد مخدر از 1/1 تا بیش از 7/3 میلیون نفر برآورد می‌شود.

با پیروزی انقلاب اسلامی، کشت مواد مخدر نیز در داخل کشور متوقف شد. بنا بر گزارش رئیس دانا، پیش از پیروزی انقلاب اسلامی 33 هزار هکتار زمین کشاورزی برای کشت خشخاش استفاده می‌شد که بعد از سال 1357، به تدریج کشت خشخاش به طور کامل متوقف شد. اما همان‌طور که می‌شد حدس زد، این سیاست موفقیت‌آمیز نبود و بنا بر گزارش دفتر جرم و مواد مخدر سازمان ملل متحد، ابتدا پاکستان و سپس افغانستان جای ایران را در بازار پر کردند و حجم زیادی از مواد مخدر از مرز افغانستان برای تامین داخلی وارد کشور شد. علاوه بر خروج ارز و تبدیل شدن مواد مخدر به یک تجارت سود‌آور و غیرقانونی، خسارات اجتماعی متعدد دیگر که حجم آنها در سال 1383 بیش از 9900 میلیارد تومان برآورد شده است، بر کشور تحمیل شد. تعداد شهدای مبارزه با مواد مخدر نیز بیش از 3700 نفر اعلام شده است.

همبستگی اعتیاد و جرم

فارغ از مساله عدم توفیق در کنترل طرف عرضه، بعضاً افراد معتاد به قاچاق و توزیع مواد مخدر برای تامین هزینه‌های خود روی می‌آورند. گزارش ارزیابی سریع سال 1386 نشان می‌دهد بیش از 23 درصد معتادان از راه‌های غیرقانونی هزینه‌های خود را تامین می‌کنند. 2/12 درصد آنان مواد مخدر خرید و فروش می‌کنند و 3/4 درصد آنان از طریق حمل مواد مخارج زندگی‌شان را تامین می‌کنند. روی آوردن معتادان به جرائم، در گفتارهای بکر نیز مورد تاکید قرار گرفته است. در ادبیات بکر این مساله این‌گونه توضیح داده شده است: از آنجا که افرادی که به شدت آینده و گذشته را تنزیل کرده‌اند، وزن کمی به عواقب آینده رفتارشان می‌دهند؛ کمتر احتمال دارد که از فعالیت‌های مضر که مطلوبیت در آینده را کاهش می‌دهد، منصرف شوند.

بی‌توجهی به آینده

شاید اصلی‌ترین عاملی که میان اغلب تحلیل‌های صورت گرفته در مورد اعتیاد مشترک است، «نرخ تنزیل» آینده است. اینکه افراد معتاد، شدیداً کوته‌بین می‌شوند و «حال» را در‌می‌یابند. آن گونه که بکر می‌گوید، نرخ تنزیل بالا، اعتیاد را پرورش می‌دهد. حتی به این قیمت که احتمال مرگ در آینده در اثر مشکلات بهداشتی یا سوءمصرف مواد مخدر وجود داشته باشد. گزارش ستاد مبارزه با مواد مخدر نشان می‌دهد در سال‌های 1388 تا 1390، بیش از 11 هزار معتاد در کشور جان باخته‌اند که «غالباً به دلیل مصرف بیش از حد مواد، عدم رعایت موضوعات بهداشتی و پزشکی هنگام مصرف غیرقانونی مواد مخدر پرخطر و نیز فقدان دانش و آگاهی لازم بین جامعه معتادان ولگرد، کارتن‌خواب و خیابانی» روی می‌دهد.

مشکل در طرف تقاضا

به نظر می‌رسد توصیفات گزارش ستاد مبارزه با مواد مخدر از وضعیت معتادانی که درگذشته‌اند، به خوبی نشان‌دهنده علت اصلی کوته‌بین شدن افراد و گرایش به اعتیاد است. این گزارش افراد درگذشته را «ولگرد، کارتن‌خواب و خیابانی» توصیف کرده است که نشان‌دهنده وضعیت اقتصادی و اجتماعی این معتادان است. آن گونه که رئیس‌دانا در مقاله خود نشان داده است، اغلب معتادان مراجعه‌کرده به مراکز بازپروری، حتی درآمد کافی برای خرید مواد مخدر خود نداشته‌اند. شاید همین تقاضای مستمر ناشی از وضعیت نامناسب اقتصادی و اجتماعی باشد که باعث شود آن طور که در گزارش رئیس‌دانا آمده است، تنها یک‌سوم از مراجعان به مراکز بازپروری برای نخستین بار به این مراکز مراجعه کرده بودند و مابقی حداقل یک دفعه قبل‌تر نیز در روند ترک اعتیاد قرار گرفته بودند.

مشکلات عاطفی

همان طور که در گوزن‌ها نیز شخصیت زن فیلم می‌گوید، طلاق عاطفی بین او و رسول در نتیجه اعتیاد به وجود آمده بود. بسیاری از پژوهشگران بر تاثیر مواد مخدر بر فروپاشی خانواده تاکید دارند. ضمن آنکه طرد شدن فرد از خانواده‌، امکان ترک اعتیاد را کاهش می دهد. این مساله روی دیگری نیز دارد: درصد قابل توجهی از زنان، در نتیجه اعتیاد همسر خود به مواد مخدر روی می‌آورند.

خسرو، رسول و دیگران

اینکه همذات‌پنداری بسیاری از افراد هنگام مشاهده گوزن‌ها، در زندگی واقعی جای خود را به تنفر از معتادان می‌دهد، مساله چندان عجیبی نیست. چرا که در بسیاری موارد جای نفرت یا محبوبیت یک پدیده را، عاملان (در اینجا مبتلایان) بدان می‌گیرند. اما به نظر می‌رسد نگاه مناسب‌تر به اعتیاد، نگاهی است که در آن یک سرمایه انسانی دچار استهلاک می‌شود و نه نگاهی که جلوه‌های ناپسند اعتیاد (فقر، بیکاری و بیماری) را تقبیح می‌کند. داستان «خسرو» در کتاب‌های درسی، به خوبی تفاوت این دو نگاه را روشن می‌کند. به‌رغم تقبیح مساله اعتیاد در این داستان، خسرو فردی با نهایت استعدادها و کمالات انسانی تصویر می‌شود و علت بدی اعتیاد، در گرو از دست رفتن این ارزش‌ها تصویر می‌شود. «رسول» نیز در فیلم گوزن‌ها با توصیفات صورت‌گرفته، در گذشته فردی برجسته و ممتاز بوده است؛ لذا به نظر می‌رسد امر مغفول در این میان، توجه به ارزش‌های ابزاری و توانایی‌هایی فرد بیش از توجه به ارزش ذاتی معتاد به عنوان یک انسان باشد. مساله‌ای که حل آن، احتمالاً نیازمند توجه بیشتر به طرف تقاضای مواد مخدر و بهبود وضعیت افرادی است که شاید تحصیلات، وضعیت اقتصادی و اجتماعی نامناسب‌تری نسبت به دیگران داشته باشند و از این بابت مورد توجه قرار نگیرند.