کارنامه اعتیاد

اعتیاد، حتی اگر اصلی‌ترین گزینه برای مباحث مرتبط با معضلات اجتماعی نباشد، اغلب یکی از گزینه‌های اصلی است. این مساله باعث شده ضمن تشکیل ستاد مبارزه با مواد مخدر، پژوهش‌ها و مراکزی نیز به صورت مستقیم یا غیرمستقیم بدان بپردازند. در حالی که آخرین گزارش در دسترس از آمارهای مربوط به اعتیاد در سال 1386 تعداد معتادان غیرتفننی را حدود 1/1 تا 2/1 میلیون نفر برآورد کرده است، بسیاری معتقدند تعداد افراد معتاد در ایران بیش از این میزان است. چرا که برای مثال، گزارش‌های غیررسمی مربوط به بیش از 60 سال قبل، تعداد معتادان کشور را 2/1 تا 3/1 میلیون از جمعیت حدود 14 میلیون نفری کشور اعلام کرده‌اند. گزارش راهبردی سال‌های اخیر مجمع تشخیص مصلحت نظام با عنوان «تحلیل تاثیر فضای اجتماعی بر مصرف مواد مخدر» تعداد مصرف‌کنندگان مواد مخدر و روانگردان را 1/2 میلیون نفر برآورد کرده است. پژوهش‌های پراکنده دیگر، آمار مصرف‌کنندگان مواد مخدر را تا 7/3 میلیون نفر و بیشتر نیز برآورد کرده‌اند.

آمارهای گزارش ارزیابی سریع شاخص‌های معتادان

گزارش ارزیابی سریع ستاد مبارزه با مواد مخدر در سال 1386، آخرین گزارش جامعی است که در زمینه سوءمصرف مواد مخدر در ایران منتشر شده است. این گزارش، تعداد معتادان نیازمند به خدمات درمانی در کل کشور را 1/1 تا 2/1 میلیون نفر برآورد کرده است. 74 درصد معتادان بین 20 تا 40 سال داشته‌اند و گروه سنی 29-25 ساله، با 25 درصد بیشترین فراوانی معتادان را در میان گروه‌های سنی داشته است. میانگین سنی معتادان کشور حدود 5/32 سال بوده است که 8/94 درصد آنان مرد و 2/5 درصد آنان زن بوده‌اند. حدود 60 درصد معتادان تحصیلات راهنمایی و کمتر داشته‌اند و کمتر از 9 درصد معتادان دارای تحصیلات دانشگاهی بوده‌اند. بیشترین تعداد معتادان، مربوط به سطوح تحصیلات راهنمایی (با 9/32 درصد) و دبیرستان و دیپلم (با 5/31 درصد) بوده است. تحقیقات این سال نشان می‌دهد 7/41 درصد معتادان مجرد، 9/47 درصد آنان متاهل و مابقی دارای وضعیت متارکه‌کرده، بیوه و ... بوده‌اند. با در نظر گرفتن اینکه بیش از 41 درصد معتادان مجرد بوده‌اند، 5/52 درصد آنان هیچ فرزندی نداشته‌اند و 5/42 درصد آنان از یک تا چهار فرزند داشته‌اند.

وضعیت رفاهی و اقتصادی

بیش از 43 درصد معتادان در خانه پدری زندگی می‌کنند که احتمالاً اغلب آنان معتادان مجرد هستند و بیش از 25 درصد در منازل اجاره‌ای یا رهنی زندگی می‌کنند. با در نظر گرفتن تبدیل رهن به اجاره، بیش از 1/99 درصد معتادان در خانه‌های با اجاره کمتر از 300 هزار تومان در ماه زندگی می‌کرده‌اند و بیش از 72 درصد آنان هیچ مبلغی بابت اجاره پرداخت نمی‌کرده‌اند. بیش از 34 درصد معتادان کارگر (ساده و ماهر) بوده و بیش از 30 درصد بیکار بوده‌اند. 4/23 درصد معتادان شیوه تامین مخارج خود را کارهای غیرقانونی شامل خریدوفروش مواد، حمل مواد، سرقت و قاچاق سایر کالاها عنوان کرده‌اند. متوسط درآمد ماهانه بیش از 44 درصد معتادان، کمتر از 200 هزار تومان در ماه بوده است و حدود 6/13 درصد معتادان دارای درآمد بیش از 500 هزار تومان بوده‌اند.

مواد مخدر مصرفی

بیش از 91 درصد معتادان، سابقه مصرف سیگار نیز داشته‌اند که همبستگی زیاد این دو امر را نشان می‌دهد. این گزارش نشان داده است در بیش از 51 درصد معتادان، پدر خانواده سابقه مصرف سیگار یا الکل نداشته است و این میزان برای مادر خانواده، بیش از 94 درصد بوده است. در سال مذکور، تریاک با 9/43 درصد، کراک با 1/28 درصد و هروئین با 3/20 درصد، شایع‌ترین مواد مصرفی بوده‌اند. 2/75 درصد استعمال مواد مخدر از طریق تدخین و 3/30 درصد به صورت خوردن و مابقی به وسیله انفیه و تزریق بوده است.

گرایش به مواد مخدر

بیش از 20 درصد معتادان، از طریق خانواده و بستگان و بیش از 45 درصد از طریق دوستان مصرف مواد مخدر را آغاز کرده‌اند. بیشترین مکان اولیه مصرف مواد مخدر نیز منزل دوستان با فراوانی 2/33 درصد بوده است. بیش از 55 درصد معتادان اعلام کرده‌اند هیچ واقعه مشخصی منجر به مصرف مواد مخدر توسط آنها برای نخستین بار نشده است، بیش از 40 درصد نیز گفته‌اند هیچ حالت روحی خاصی که منجر به نخستین مصرف شود، نداشته‌اند. مهم‌ترین دلیل مصرف مواد مخدر برای معتادان، به ترتیب کنجکاوی، کسب لذت و تفریح بوده است.

دفتر مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد

این دفتر، آمارهای ادواری و گزارش‌هایی در زمینه مواد مخدر منتشر می‌کند. گزارش سالانه این دفتر با عنوان «گزارش جهانی مواد مخدر» از اصلی‌ترین مراجع بررسی مواد مخدر به شمار می‌رود و با توجه به نقش ایران به عنوان یکی از مصرف‌کنندگان و مسیرهای ترانزیت اصلی، در آن معمولاً به کشور ایران به طور ویژه‌ای پرداخته می‌شود.

گزارش جهانی مواد مخدر سال 2012

در مقدمه این دفتر به قلم مدیر اجرایی به بالاترین نرخ مصرف تریاک جهان در ایران و افغانستان اشاره شده است. بر اساس این گزارش، ایران در کنار افغانستان و پاکستان و کشورهای آسیای مرکزی، بالاترین نرخ‌های مصرف تریاک در جهان را به خود اختصاص داده‌اند. بیشترین میزان هروئین کشف‌شده در جهان نیز متعلق به ایران با 27 تن بوده است. این میزان هروئین، یک‌سوم کل هروئین کشف‌شده در جهان است. بعد از ایران نیز کشور ترکیه با کشفیات کمتر از نصف ایران قرار دارد. ایران، همزمان رتبه نخست کشفیات تریاک جهان را با 401 تن به خود اختصاص داده است.

در گزارش مذکور، همچنین به افزایش قاچاق هروئین در مقادیر گسترده از طریق ایران و پاکستان اشاره کرده است. گفته شده است به‌رغم آنکه شیوع تریاک در پاکستان تقریباً به اندازه کشورهای غرب اروپاست، این میزان در ایران به میزان چهار یا پنج برابر این کشورهاست. همچنین اعلام شده است ایران در دهه 70 میلادی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان تریاک جهان بود اما با پیروزی انقلاب اسلامی، این تولید متوقف و تریاک از مرزهای خارجی وارد کشور شد. این مساله نشان می‌دهد حذف سمت عرضه از داخل کشور بدون توجه به تقاضای مواد مخدر، موجب کاهش مصرف نشده و صرفاً مبداء عرضه را به خارج از مرزها به شکل غیرقانونی منتقل کرده است. بر اساس یافته‌های گزارش مذکور، با توقف تولید مواد مخدر در ایران، مرکز آن ابتدا به پاکستان و سپس به افغانستان منتقل شد.

گزارش یک قرن مبارزه با مواد مخدر

بر اساس این گزارش، در ابتدای قرن بیستم (سال 1907) ایران بعد از چین و هند سومین تولیدکننده بزرگ تریاک جهان بود. تولید ایران در آن زمان حدود 600 تن برآورد شده است که 5/1 درصد کل تولید جهان بود. 75 درصد از این تولید، صادر و مابقی در داخل مصرف می‌شد. اما به لحاظ کیفیت، تریاک تولید‌شده در ایران از چین بهتر بود و بعد از تریاک هند، دومین تریاک مرغوب جهان به شمار می‌رفت. سرانه مصرف تریاک ایران در ابتدای قرن بیستم، 5/0 کیلوگرم به ازای هر نفر از مصرف‌کنندگان بود و 300 هزار نفر در کشور معتاد بودند که معادل 9/2 درصد جمعیت ایران بود.

ستاد مبارزه با مواد مخدر رشد شیشه‌ای کشفیات

با تداوم سیاست‌های مبارزه با مواد مخدر، آمار کشفیات در سال‌های بعد از انقلاب همواره افزایش داشته است؛ هر چند برخی معتقدند این مساله به دلیل افزایش مصرف مواد مخدر بوده است. کشفیات مواد مخدر از 11 تن در سال 58، به بیش از 494 تن در سال 90 رسیده است. آمارهای ستاد مبارزه با مواد مخدر نشان می‌دهد در سال گذشته 494 تن مواد مخدر و روانگردان کشف شده است که تریاک با 381 تن و حشیش با 64 تن عمده مواد مخدر کشف‌شده را تشکیل می‌دهند و کمترین میزان هم مربوط به متاآمفتامین‌ها (شیشه) به میزان چهار تن بوده است. به‌رغم این سهم کم، رشد کشفیات مربوط به این ماده به سرعت افزایش یافته است و از حدود هزار کیلوگرم در سال 1388، به 4400 کیلوگرم در سال 1390 رسیده است. در سه‌ماهه نخست امسال، نیز 108 تن مواد مخدر کشف شده است که 79 درصد آن تریاک بوده است.

با وجود اینکه آمار کشفیات به عنوان یکی از دستاوردهای نیروی انتظامی عنوان می‌شود، پژوهش رئیس‌دانا بر اساس آمارهای منتشر‌شده تا سال 2001 با عنوان «بازار مواد مخدر در ایران» نتیجه‌گیری می‌کند «دلیل عمده نوسان در کمیت کشفیات به دلیل بازدهی و عملکرد ارگان‌های مبارزه با مواد مخدر نیست، بلکه به تغییر سطح تولید و ترانزیت مواد از طریق ایران مربوط است».

افزایش دستگیری، کاهش ورودی به زندان

هم‌اکنون، بیش از 44 درصد زندانیان کشور، در ارتباط با مواد مخدر در حال سپری کردن دوران حبس خود هستند. در سال گذشته، 273 هزار نفر به دلیل جرائم مرتبط با مواد مخدر دستگیر شده‌اند که این میزان رشد 13درصدی نسبت به سال پیش از آن را نشان می‌دهد. در سه‌ماهه نخست امسال نیز بیش از 70 هزار نفر در این رابطه دستگیر شدند که رشد پنج‌درصدی نسبت به مدت مشابه سال 1390 دارد. تعداد ورودی زندانیان مواد مخدر در این سال بیش از 168 هزار نفر بوده است که کاهشی چهار‌درصدی نسبت به سال قبل از آن دارد؛ با این حال موجودی زندانیان در این سال نسبت به سال 1389، 15 درصد رشد نشان می‌دهد. بر اساس گزارش ستاد مبارزه با مواد مخدر، دلیل این امر لغو مرخصی و رای باز و نیز اعمال مجازات‌های سنگین برای عوامل اصلی عرضه مواد مخدر در کشور بوده است. در سال گذشته، بیش از 721 هزار نفر در مراکز درمان و کاهش آسیب کشور پذیرش شدند که رشدی سه‌درصدی نسبت به سال قبل از آن را نشان می‌دهد. بر این اساس، بیش از 50 درصد معتادان کشور تحت جذب و حفظ پوشش درمان و کاهش آسیب قرار گرفتند.

چرا معتاد می‌شوند؟

با اینکه در باور عمومی اعتیاد اغلب به برخورد فرد با مشکلات اجتماعی و اقتصادی نسبت داده می‌شود، علل دیگری هم برای اعتیاد ذکر شده است. بر اساس پژوهش نورانی‌پور با عنوان «بررسی علل اعتیاد به مواد تغییردهنده خلق و رفتار و روش‌های موثر و کارآمد مشاوره اعتیاد»، عمدتاً اعتیاد به این عوامل نسبت داده می‌شود: علل ژنتیک، عوامل روان‌ شناختی، علل خانوادگی و عوامل فرهنگی-اجتماعی. در این میان، باور عمومی بر این است که مسائل اجتماعی، اقتصادی و خانوادگی در صدر علل گرایش جوانان به مواد مخدر قرار دارد.

باور عمومی به نقش مسائل محیطی، تا حد زیادی توسط یافته‌های پژوهشی تقویت می‌شود. پژوهش زکریایی و اکبری با عنوان «علل گرایش به اعتیاد در کشور» نمونه مناسبی از این مساله است. این پژوهش، فراتحلیلی است که در آن 47 مطالعه انجام‌شده در زمینه دلایل سوءمصرف مواد مخدر بررسی شده‌اند. بر اساس این فراتحلیل، بیش از 70 درصد مطالعات انجام‌شده در داخل، عوامل اجتماعی را موثر می‌دانند. «حدود 54 درصد به عوامل فرهنگی، 34 درصد به عوامل اقتصادی و تنها 5/1 درصد به عوامل سیاسی اشاره کرده‌اند.» با وجود آنچه گفته شد، کماکان نقش عوامل شخصیتی و روان‌ شناختی در گرایش به مواد مخدر مورد تاکید قرار دارد. برای مثال در پژوهشی که با عنوان «آینده مواد مخدر و اعتیاد در کشور از نگاه مردم» توسط مجمع تشخیص مصلحت نظام منتشر شده است، پاسخگویان به نظرسنجی به مسائلی همچون کنجکاوی؛ اعتماد به نفس زیاد، خطرپذیری، ماجراجویی و تکبر؛ درآمد زیاد و احساس بزرگی، به عنوان برخی علل اصلی مصرف مواد مخدر اشاره کرده‌اند. این فرضیه تا حدودی توسط یافته‌های گزارش ارزیابی سریع نیز تقویت می‌شود.

برخی معتقدند عدم صراحت در حرام بودن مواد مخدر در برفی زمان‌ها، موجب شده است گرایش به این مواد در گذشته در ایران افزایش یابد. برخی در پژوهشی با عنوان «جامعه‌شناسی ابعاد فقهی، اجتماعی اعتیاد» در این باره گفته است: «از قرن نهم هجری تا سیزدهم (به ویژه در دوران صفویه) با وجود اینکه مصرف افیون بیداد می‌کرد و افراد بی‌شماری حتی شاهان صفوی را گرفتار کرده بود، شاهد کمترین آرای فقهی آن هم در حد پنج رای فقهی می‌باشیم که بررسی این پنج رای نیز همزمان با مبارزه کوتاه‌مدت بعضی از سران حکومتی بوده است، لکن در قرن چهاردهم هجری بعد از اینکه جامعه جهانی (1912 م) اعتیاد به مواد افیونی را به عنوان یک معضل شناخت و در ایران نیز بعضی از احکام (همچون حکم آصف‌الدوله حاکم خراسان، 300) آن را به عنوان مساله اجتماعی شناختند و قانون تحدید تریاک (1329 ه.ق) تصویب شد و فقها در این باب به ویژه بعد از انقلاب اسلامی مورد سوال قرار گرفتند؛ در نتیجه شاهد حدود دو‌سوم مجموع آرای فقهی موجود در این باب از سوی فقهای شیعی در این فاصله زمانی کوتاه هستیم.» به‌رغم رویه گذشته، امروزه اغلب مراجع تقلید بر حرام بودن یا جایز نبودن مصرف مواد مخدر تاکید دارند.

اعتیاد و اقتصاد

برآورد انجام‌شده توسط مختاریان با عنوان «اقتصاد مواد مخدر: برآورد هزینه در ایران» هزینه‌های مصرف مواد مخدر در ایران در سال 1383 را بیش از 9900 میلیارد تومان محاسبه کرده است. حدود 48 درصد این میزان، توسط مصرف‌کنندگان پرداخت شده و مابقی توسط جامعه و دولت هزینه شده است که نشان می‌دهد هزینه‌های مصرف مواد مخدر، بیش از معتادان متوجه جامعه و دولت است. بررسی رئیس‌دانا در دهه 70 نشان می‌دهد قیمت مواد مخدر در ایران به طور کلی روند افزایشی داشته است، اما با توجه به کمتر بودن رشد قیمت مواد مخدر نسبت به تورم، قیمت واقعی آن در بازه زمانی 90 تا 99، به کمتر از یک‌سوم رسیده است. این پژوهش همچنین نشان داده است دلیل اصلی تفاوت قیمت در مناطق مختلف، فاصله از شهرهای مبداء ورود مواد است. پژوهش رئیس‌دانا، بر مشاهدات میدانی نیز استوار بوده است و با بررسی وضعیت تاهل، تعداد فرزندان و درآمد معتادان نتیجه گرفته است: «اکثریت معتادان از طبقه اقتصادی پایین جامعه هستند. حتی با نادیده گرفتن هزینه‌های مربوط به خرید مواد مخدر، می‌توان فهمید که آنها به سختی می‌توانند احتیاج اولیه زندگی خود را فراهم کنند.» برآورد این پژوهش همچنین نشان می‌دهد هزینه ماهانه تهیه مواد مخدر کسانی که به مراکز بازپروری مراجعه کرده‌اند، بیش از درآمد ماهانه آنها بوده است و نتیجه گرفته است «این یکی از دلایلی است که معتادان برای به دست آوردن درآمد اضافی اقدام به فروش مواد مخدر می‌کنند». نتیجه‌گیری نهایی پژوهش مذکور این است که برای کنترل تقاضا، «اساسی‌ترین دیدگاه اقتصادی باید حول محور مبارزه با بیکاری و فقر با تمرکز در مناطق مرزی باشد».

اعتیاد زنان

با وجود اینکه اغلب معتادان مرد هستند و اغلب پژوهش‌ها تعداد زنان معتاد را کمتر از 10 درصد کل معتادان برآورد کرده‌اند، ولی به علت رشد مصرف مواد مخدر در میان زنان و نیز اهمیتی که این مساله در مباحث اجتماعی و فرهنگی داشته است، در سال‌های اخیر به مساله اعتیاد زنان به طور ویژه‌ای پرداخته شده است. برخی پژوهشگران معتقدند پیامدهای اعتیاد زنان ممکن است بیش از مردان باشد و این گروه از افراد جامعه، در خطر آسیب‌هایی همچون خشونت‌های جنسی و خانگی نیز قرار گیرند.

یافته‌های مندرج در پژوهش منتشر‌شده توسط مجمع تشخیص مصلحت نظام با عنوان «مروری بر وضعیت اعتیاد زنان»، نشان می‌دهد علل اصلی شروع مصرف محرک‌ها توسط زنان، به ترتیب لاغری، افزایش تمرکز، کنجکاوی و افزایش قدرت جنسی بوده است.

اعتیاد زنان، از ویژگی‌های متفاوتی نسبت به اعتیاد مردان برخوردار است. بر اساس پژوهش رحیمی‌موقر با عنوان «مروری بر وضعیت اعتیاد و الگوهای مصرف مواد در زنان کشور»، شیوع مصرف مواد در زنان ایرانی نسبت به اکثر کشورها کمتر است. همچنین سن شروع مصرف مواد در زنان بیش از مردان است و مصرف مواد در زنان به ویژه مصرف تزریقی، با آسیب‌های اجتماعی دیگری نیز همراه بوده است. مصرف تزریقی نیز در میان زنان سهم کمتری نسبت به مردان دارد.

پژوهش انجام‌شده توسط رحمتی با عنوان «عوامل موثر در شروع مصرف مواد مخدر، با اشاره وضعیت معتادان زن» نیز نتیجه‌گیری کرده است مردان بیشتر تحت تاثیر عوامل اجتماعی و زنان بیشتر تحت تاثیر عوامل فردی به اعتیاد روی می‌آورند. شدت آسیب‌پذیری زنان نیز در محیط‌های خانوادگی بیشتر از مردان است.