هیاهوی بسیار برای هیچ

پدیده‌ای بر روی اقیانوس آرام وجود دارد که نوعی گردش اقیانوسی است و یکسری تغییرات در سطح آب و هوای جهان به‌وجود می‌آورد. در حقیقت آنچه در درون اقیانوس صورت می‌گیرد توانسته منجر به شکل‌گیری یکسری جریان‌ها در وضعیت آب و هوایی شود که اسم کلی این پدیده «انسو» (ENSO) است که مخفف «El Niño Southern Oscillation» یا ال‌نینو است. این پدیده البته به پدیده هواشناختی «نوسان جنوبی» نیز معروف است و ال‌نینو را به این اسم کلی می‌شناسند. اما در تعریف دقیق‌تر «اگر دمای سطح آب افزایش یابد و از درصد نرمال خود بالاتر رود، در آن صورت پدیده ال‌نینو و اگر دمای سطح آب از درصد نرمال خود کمتر شود، پدیده لانینا شکل می‌گیرد».
ال‌نینو دو فاز گرم و سرد دارد و مبنای این تقسیم‌بندی، دمای سطح آب شرق اقیانوس آرام است چرا که در وضعیت نرمال دمای سطح شرقی اقیانوس نسبت به سمت غرب آن گرم‌تر است و اگر این دمای سطح آب شرق افزایش پیدا کند و چند درجه گرم‌تر شود، اصطلاحاً می‌گویند، فاز جدید ال‌نینو آغاز شده است و اگر نسبت به شرایط نرمال چند درجه سردتر باشد به آن لانینا می‌گویند.
ال‌نینویی که امروزه در سطح جامعه ما مطرح شده و حتی منجر به یکسری اظهار‌نظرها و اقدامات و البته هراس‌ها و رفتارها شده یکی از این پدیده‌های اقیانوسی است که در ایران اتفاق نمی‌افتد و اظهار‌نظر در مورد اینکه ایران از این پدیده متاثر است، بیشتر نوعی بی‌تدبیری در اظهار‌نظر به حساب می‌آید.
امروز به صورت نادرست گفته می‌شود ال‌نینو در ایران رخ داده یا رخ می‌دهد. حتی اظهار‌نظرهایی هم هست که «بررسی پدیده‌های هواشناسی حاکی از این است که سال‌های همراه با ال‌نینو، کشورمان کم‌بارش بوده و سال‌هایی که همراه با لانینا بوده بارش‌های مناسبی را در کشور شاهد بوده‌ایم و این نشان می‌دهد انسو به تنهایی تعیین‌کننده ترسالی یا خشکسالی برای ایران نبوده است.» یا تیتر بسیاری از رسانه‌ها این است که ال‌نینو به ایران می‌آید!
واقعیت امر این است که این ماجرا اساساً اشتباه است و این پدیده تحت هیچ شرایطی از اقیانوس آرام قابل انتقال به ایران نیست، چرا که فقط پدیده‌ای منحصر به آب است و روی اقیانوس آرام رخ داده و رخ می‌دهد.
با توجه به مقیاس زمانی و استمرار و استقرار این دو پدیده (ال‌نینو و لانینا) که از دو سال تا هشت سال در نوسان است، نمی‌توان آن را مساله دائمی و قابل لمس تلقی کرد. فرضاً از سال 1990 تا سال 1996 به مدت شش سال شرایط ال‌نینو بر روی اقیانوس آرام حاکم بوده است و بعد از آن از سال 2003 تا 2006 نیز این پدیده بر روی اقیانوس حاکم بوده است و شرایط آب و هوایی اقیانوس آرام را متاثر کرده است، اما آیا در سال‌های یاد‌شده ما در ایران با پدیده‌ای به نام ال‌نینو مواجه شدیم یا کسی نام این پدیده را می‌دانست؟
در حقیقت وقتی فازهای مثبت و منفی که بر ال‌نینو حاکم می‌شود و با توجه به گستره و در‌برگیری جغرافیایی این پدیده که هم در قسمت غرب اقیانوس آرام رخ می‌دهد و هم می‌شود در شرق آسیا آن را مشاهده کرد، بی‌شک می‌تواند اثراتی متفاوت بر این پهنه جغرافیایی داشته باشد و این به این معناست که ال‌نینو می‌تواند در برخی مناطق خشکسالی و در بعضی جاها ترسالی ایجاد کند. البته باید پذیرفت که این‌طور نیست که بتوان صد درصد تشخیص داد که در هر منطقه‌ای که ال‌نینو رخ می‌دهد چه اتفاقی می‌افتد، چون پدیده‌های جوی اساساً غیر‌قابل پیش‌بینی و حتی غیر‌قابل کنترل هستند و هیچ نهاد و دستگاه و سازمانی نمی‌تواند این وضعیت را برای خود تصور کند که می‌تواند پیش‌بینی دقیق و حتی راهکاری برای مقابله با اثرات آن داشته باشد، اگرچه می‌توان در ساماندهی وضعیت خدمات و بحران‌های احتمالی در شهرها یکسری برنامه‌ریزی‌های اینچنینی انجام داد.
اما اینکه این پدیده بتواند در ایران رخ دهد و اثرات آب و هوایی دقیقی مانند سرمای هوا، بارش بیش از اندازه و مسائلی از این دست را باعث شود، کاملاً غیرقابل پذیرش است، چراکه جغرافیای ایران تحت هیچ شرایطی در موقعیتی نیست که ال‌نینو بتواند اثر مستقیمی بر آن بگذارد.
البته در اظهار‌نظر برخی از کارشناسان اطلاعات غلطی وجود دارد اما در برخی از آنها اطلاعات دقیق‌تری هم هست. برای نمونه اینکه «پدیده ال‌نینو در حقیقت یک پدیده اقیانوسی و دریایی است و عامل اصلی آن نیز تغییرات دمای سطح آب است» کاملاً دقیق و عینی است.
در حوالی استوا پهنای اقیانوس آرام بالای 10 هزار کیلومتر است و این منطقه شاید دو برابر ایران و بیشتر از آن را تحت تاثیر قرار می‌دهد و باید به طور دقیق گفت ال‌نینو بر روی اقیانوس آرام اتفاقات و اثرات گوناگون بر جای می‌گذارد. ما باید ماجرا را در مقیاس بزرگ ببینیم. اینکه گفته می‌شود در منطقه غرب یا شرق ایران یا در پاییز و زمستان با بارش زیاد و بیش از حد نرمال مواجه هستیم، همه اینها اشتباه است. ما نمی‌توانیم پدیده‌ای را که هزاران کیلومتر با ما فاصله دارد به زور به ایران بیاوریم و اظهار‌نظرهای عجیب بکنیم.
ما در حقیقت در جو فقط یک پدیده نداریم، بلکه پدیده‌های متعدد و متکثری وجود دارند که بر هم اثرات گوناگونی دارند. در سال 1386 ما زمستان سرد و ناهنجاری داشتیم و در ایران وضعیت آب و هوایی غریبی حاکم شده بود و بعد از دو تا سه دهه دمای هوا 20 درجه زیر صفر رفت و شهرهای شمالی ایران وضعیت بسیار سختی را تجربه کردند.
تهران نیز در مدت زمان یاد‌شده، دوره طولانی زیادی هوای سردی را تجربه کرد که تا 13 درجه زیر صفر رسید. تهران در مدت دو هفته وضعیت سختی را تجربه کرد. برعکس این روند در سال 88 ایران و خاورمیانه رخ داد که زمستان گرمی را به خود دید و در اروپا برعکس وضعیت هوا متغیر بود و هوا بسیار سرد شد. حتی در آلمان چند نفر بر اثر سرمای هوا کشته شدند. بنابراین عوامل متعددی بر شرایط آب و هوایی اثر‌گذار است و می‌تواند وضعیت دمایی و بارشی را تعیین کند و اثرات پیچیده و ترکیبی را نیز برای ایران رقم می زند.
در ایران ویژگی خاصی حاکم است که متاثر از عوامل گوناگون مثل سامانه پر‌فشار سیبری و در شرق شاهد پدیده بادهای سرد و گرم و در غرب روی اقیانوس اطلس نوسان اطلس شمالی را داریم که همگی به شکلی وضعیت آب و هوای ایران را متاثر می‌کنند. بر روی اقیانوس هند نیز پدیده‌ای به نام «مودن ژولیان» داریم که بر‌گرفته از نام دو هواشناس برجسته جهانی است و اینها از چهار طرف شرایط آب و هوایی کشوری مانند ایران را متاثر می‌کنند.
ایران در حقیقت ویژگی جالب و منحصر‌به‌فردی در دنیا دارد. دو رشته‌کوه شرق به غرب و شمال و جنوب و یک دریا در شمال و یک دریا در جنوب ایران را شکل داده‌اند و اینها وضعیت آب و هوایی سرزمین ایران را پیچیده‌تر می‌کنند.
باید پذیرفت که غلط است بگوییم بارش باران امسال که در اغلب مناطق کشور رخ داده، ناشی از تغییرات ال‌نینو در اقیانوس آرام بوده است. این حرفی عوامانه و غیر‌کارشناسی است. البته جریان‌های هوایی به‌طور طبیعی بر همدیگر اثر می‌گذارند اما این اثر‌گذاری آنقدرها که در اخبار و اطلاعات منتشر‌شده در ایران آمده واقعی و علمی نیستند.