امنیت انسان در گرو آرامش طبیعت

یافته‌های پژوهشی حاکی از آن است که وقوع ریزگردها از منظر جامعه‌شناسی سبب افزایش مهاجرت، بیکاری، اعتیاد، طلاق و... می‌شود. یافته‌های آماری نشان می‌دهد بین مهاجرت و وقوع ریزگردها از منظر جامعه‌شناختی رابطه معنی‌داری وجود دارد. همچنین بین متغیرهای بیکاری و کاهش درآمد و افزایش طلاق با وقوع ریزگردها نیز این رابطه دیده می‌شود. افزون بر آن، نتایج حاصل از تحلیل‌ها تبیین می‌کند مساله ریزگردها تاثیر مثبت و معنی‌داری بر افزایش اعتیاد و مهاجرت در مناطقی که تحت تاثیر ریزگردها هستند، دارد.

تبعات اجتماعی بحران‌های محیط زیست

ریزگردها آسیب‌های اجتماعی زیادی را ایجاد می‌کنند. عوامل متعددی برای وقوع پدیده گرد و غبار ذکر شده است که می‌توان از جمله آنها به خشکسالی‌های پی در پی، تخریب پوشش گیاهی، تغییر کاربری اراضی و ایجاد سدهای بزرگ در حوزه‌های بالادست اشاره کرد. ریزگردها اثرات مستقیم و غیر‌مستقیم متفاوتی دارند. اثر مستقیم آن شامل کاهش تولید کشاورزی و کاهش آب زیرزمینی، کاهش جریان آب در رودخانه‌ها و جویبارها، در معرض خطر قرار گرفتن اکوسیستم‌های طبیعی یا انسانی، فرسایش خاک، از بین رفتن احشام و حیات وحش است. اثر غیر‌مستقیم شامل کاهش در‌آمد کشاورزان، کاهش درآمد مالیاتی دولت، افزایش هزینه آب و حمل‌ونقل، افزایش مهاجرت کشاورزان به شهرهای کوچک و بزرگ، کاهش تولید و کاهش کیفیت غلات است. افزایش بیکاری و کاهش درآمد و افزایش آمار طلاق و فروپاشی نهاد خانواده و جذب جوانان و شهروندان به مصرف مواد مخدر و اعتیاد از دیگر تبعات آن است.

به‌طور کلی از جنبه جامعه‌شناسی اثرات و پیامدهای اجتماعی ریزگردها شامل تشدید روند مهاجرت از مناطق در معرض گرد و غبار، بیکاری یا کاهش درآمد، افزایش اعتیاد، افزایش طلاق و بسیاری از آسیب‌های اجتماعی دیگر است.

ریزگردها به عنوان نمادی از درهم‌ریختگی اکولوژیکی برای حیات گیاهی، جانوری و انسانی بسیار خطرناک هستند. چرخه زیستی جانوران مثل زاد و ولد و مهاجرت با فراوانی ریزگردها دچار بی‌نظمی می‌شود. علاوه بر اثرات مخرب روانی، به انسان بیماری‌های ریوی و تنفسی را نیز تحمیل می‌کنند و در مجموع می‌توان گفت ریزگردها در حوزه‌های بهداشت و سلامت، اقتصاد، محیط زیست و امور اجتماعی هزینه‌های بالایی را بر انسان وارد می‌کنند. همچنین گرد و خاک و آلودگی طولانی بر روابط اجتماعی شهروندان تاثیر می‌گذارد. انسان موجودی اجتماعی است که از طریق ارتباط با همنوعان خود نیازهایش را برآورده می‌کند در حالی که در هوای آلوده به علت کاهش اکسیژن و اختلال در عملکرد مغز، فرد به مرور مهارت‌های اجتماعی خود را از دست می‌دهد و دچار مشکل می‌شود.

بحران ریزگردها در واقع مختل‌کننده توسعه اجتماعی در شهر است. افراد در این حالت میل و رغبتی برای شرکت در فعالیت‌های اجتماعی ندارند. مسائل روانشناختی عواملی هستند که با بروز پی در پی ریزگردها ممکن است بیشتر شود. هنگام بروز پدیده گرد و غبار فرد احساس خطر دائمی می‌کند که می‌تواند استرس را به همراه داشته باشد و این استرس به مرور زمان به لحاظ رشته شغلی و روانشناختی فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

استرس مضر ناشی از ایجاد گرد و غبار موجب تضعیف سیستم ایمنی بدن شده و در پی آن فرد مستعد بیماری می‌شود.

عدم تمرکز دانش‌آموزان، انزوا، گوشه‌گیری، ترس، احساس ضعف و ناتوانی از دیگر پیامدهای ناشی از گرد و غبار است. بحران ریزگردها موجب می‌شود که مردم از خانه‌های خود بیرون نیایند و در نتیجه نمی‌توانند در مشارکت‌های اجتماعی حضور داشته باشند که همین امر پویایی را از جامعه سلب می‌کند.

وضعیت آلودگی محیط زیست در ایران

طبق گفته «سازمان بهداشت جهانی»، سه شهر از پنج شهر نخست در فهرست آلوده‌ترین شهرهای جهان، اهواز، کرمانشاه و سنندج، در ایران قرار دارند که میزان آلودگی هوا در این شهرها از چهار تا هفت برابر سطح قابل قبول سازمان بهداشت جهانی برآورد شده است. ایران به سبب کیفیت نامطلوب هوا در سرتاسر کشور، از میان 91 کشور مورد بررسی، در جایگاه 86 قرار گرفته است. آلاینده‌های هوا، تنها در تهران منجر به مرگ سالانه بیش از 5500 نفر بر اثر بیماری‌های قلبی و عروقی و تنفسی می‌شوند.

از سویی انتظار می‌رود روند تغییرات آب و هوای جهانی نیز بر عمق معضلات زیست‌محیطی ایران بیفزاید. به گفته «سازمان حفاظت از محیط زیست» ایران، تغییرات دما و میزان بارش‌ها، امکان برخورداری از آب پاک، به ویژه در مناطق روستایی را کاهش خواهد داد و این نیز به نوبه خود منجر به گسترش بیماری‌های انتقالی از راه آب خواهد شد. دمای بالاتر و حجم پایین‌تر بارندگی می‌تواند تا سال 2050، تا 30 درصد از محصول غلات بکاهد. طبق تحلیلی که از سوی هلند منتشر شده است، تغییرات آب و هوا می‌تواند تا سال‌های 2050-2040، 15 تا 19 درصد از مجموع منابع آب‌های تجدیدشونده ایران را کاهش دهد؛ و در آن زمان، میزان نیاز سالانه آب ایران، بیش از 40 درصد فراتر از حجم منابع تجدیدشونده آب این کشور خواهد بود.

میزان خسارات ناشی از تنش آب، بیابان‌زایی و آلودگی می‌تواند در بلندمدت منجر به ایجاد مشکلات تضعیف‌کننده‌ای برای اقتصاد کشور شود. طبق برآورد «بانک جهانی»، هزینه سالانه تخریب محیط زیست در ایران، هم‌اینک نیز به میزان 5 تا 10 درصد تولید ناخالص داخلی رسیده است.

ریزگرد چیست؟

در سال‌های اخیر مسائل و مشکلاتی که در حوزه بسترهای طبیعی در ایران رخ می‌دهد، جابه‌جا شدن خاک و ترکیب آن با باد در قالب ریزگرد خود را نشان داده ‌است. در شرایطی که سالانه این بحران به شکل فزاینده پیش می‌رود، اما تقریباً در دنیا این پدیده کنترل شده ‌است.

به عنوان مثال کشوری مثل عربستان که از قدیم به عنوان سرزمین لم‌یزرع معروف بوده ‌است اکنون این مشکل را ندارد. همچنین اغلب کشورهای خاورمیانه که با مشکلات متعدد خشکسالی، قطحی و جنگ روبه‌رو هستند با پدیده ریزگردها تا این حد که ما با آن درگیرهستیم، مواجه نیستند. عمده این مشکل به نسبت انسان با محیط اطرافش بر‌می‌گردد. بخشی از نگاه فرهنگی ما این است که همزمان با توسعه و پیشرفت در عرصه اقتصاد تصور می‌کردیم که هر گونه بهره‌برداری از منابع طبیعی به رشد و توسعه کمک می‌کند.

در هر منطقه‌ای که این تفکر پی گرفته شد، عملاً تهدید و تخریب محیط زیست را همراه داشت. بهره‌برداری از آب‌ها با تولید سد، یکی از همین تمهیدات بود. گاهی هم به بهانه طرح‌های توسعه شهری و شهرسازی رودخانه‌های محلی و تالاب‌ها را مهار و کنترل کردند. غافل از اینکه چنین برخوردهایی انعکاس منفی خواهد داشت و تاثیرات آن گریبان زندگی اجتماعی‌مان را خواهد گرفت. در فاصله 50 تا 100 سال کارکرد سد تمام می‌شود و به مناطق پایین‌دست و بالا‌دست آسیب می‌زند و به صورت مناطق خشک خود را نشان می‌دهد. این اتفاق در مناطق جنوب کشور رخ داده است که بخشی از آن به دلیل بهره‌برداری بی‌رویه و نامناسب و عدم حفاظت از منابع آبی ارضی و بخش دیگر آن فرامرزی است. در هر صورت نسبتی که انسان با طبیعت برقرار کرد در قالب جابه‌جایی ریزگردها خود را نشان داد.