شمال عراق

کردهای عراق قدم به قدم به سمت استقلال پیش می‌روند، هرچند در گفته‌های خود چنین چیزی را تکذیب می‌کنند. در انجیل آمده بود که باغ عدن در جنوب عراق جایی در محل تلاقی دجله و فرات واقع شده بود اما هنگامی که عراقی‌ها به بهشت خاکی فکر می‌کنند به سمت شمال متوجه می‌شوند. آنها به کردستان می‌نگرند. دلیل این امر آشکار است. در طول نوروز که تعطیلات بهاری را به همراه دارد هزاران گردشگر و مسافر به دره‌های پر از گل منطقه خودمختار عراق و آرامش رودهای روان و کوه‌های پوشیده از برف آن روی آوردند. اما طبیعت تنها جاذبه کردستان عراق نیست. نظم، امنیت و ثروتی که نصیب پنج میلیون ساکنان سه استان کردنشین عراق شده است باعث حسودی 25 میلیون عراقی دیگری شده است که در مناطق جنگ‌زده عراق زندگی می‌کنند. از سال 2011 حدود 130 هزار پناهنده کرد سوری مورد استقبال برادران خود قرار گرفته‌اند. سازمان ملل پیش‌بینی می‌کند تعداد این پناهندگان تا پایان سال به 350 هزار نفر برسد. در شرق منطقه کردهای ایران علاقه‌مند هستند در ساختمان‌سازی‌هایی کار کنند که در امتداد مرز در منطقه‌ای به اندازه سوئیس صورت می‌گیرند. از سمت شمال تجار ترکیه با هواپیما به سرزمینی وارد می‌شوند که بوی نفت آن همه جا را پر کرده است. پس از آلمان، عراق به دومین بازار صادرات ترکیه تبدیل شده است. 70 درصد این صادرات مستقیماً به کردستان می‌رسد. روزانه چهار هزار کامیون از مرز عبور می‌کنند.

اوضاع قبلاً به این صورت نبود. یکی از اهالی منطقه در حالی که به اردوگاه 50 هزار نفری آوارگان سوری در حومه شهر دهوک اشاره می‌کند، می‌گوید: «20 سال قبل اوضاع ما به این شکل بود.» او به اوضاع پس از «انفال» اشاره می‌کند. طرحی که مطابق آن در دهه 1980 صدام حسین قیام کردها را سرکوب کرد. این سرکوب 100 هزار کشته، چهار هزار روستای ویران و یک میلیون آواره بر جای گذاشت. استقرار نیروهای حافظ صلح سازمان ملل در سال 1991 برای مبارزان کرد این امکان را فراهم کرد تا کنترل اوضاع را در دست گیرند. اما در این میان، سوریه و ترکیه نگران آن هستند که ملی‌گرایی کردها به اقلیت‌های این کشورها سرایت کند. مشکلاتی هم در داخل خود منطقه دیده می‌شود. سیاست باعث شد شکاف بین کردهای شرق و غرب در کردستان عراق تشدید شود و سال‌های 1994 تا 1997 شاهد جنگ و برادرکشی در منطقه باشند. تنش‌های آن زمان هنوز هم ادامه دارند. همزمان شکایت‌هایی درباره حرص و پارتی‌بازی دو حزب حاکم در دولت منطقه‌ای کردستان به گوش می‌رسد. کردهای عراقی علاقه‌مند هستند تا استقلال ظاهری آنها به واقعیت تبدیل شود. از نظر آنها این امر به معنای تحت اختیار گرفتن سرزمین‌هایی است که خارج از سه استان هستند اما در سراسر عراق به عنوان مناطق کردنشین شهرت دارند. مهم‌ترین این مناطق شهر چندفرقه‌ای کرکوک است. با وجود این اکثر کردها اعتقاد دارند که صبر چاره‌ساز است. حامیان آمریکایی عراق تاکنون کشورهای دیگر را دور نگه داشته‌اند. دولت منطقه‌ای کردستان هم‌اکنون 17 درصد بودجه فدرال عراق را دریافت می‌کند که با توجه به افزایش صادرات نفت این کشور مبلغ قابل توجهی است. البته 30 درصد از سهم نفت کردستان بابت هزینه‌های حکومتی دولت عراق کسر می‌شود. از زمان حمله آمریکا به عراق در سال 2003 کردها روستاها را بازسازی کردند و تولید ناخالص داخلی سرانه را 10 برابر کردند. آنها نظم و قانون را برقرار و مبارزان کرد را به ارتشی قدرتمند تبدیل کردند. قطع روزانه برق در بغداد امری عادی شده است اما دولت خودمختار کردستان به شهرهای همسایه برق صادر می‌کند. با وجود اختلافات داخلی کردها توانسته‌اند با یکدیگر متحد شوند و با دولت فدرال همکاری کنند. آنها در سال 2005 شرایط مناسبی را برای خود در قانون اساسی گنجاندند و برای خود مرکزی در پایتخت ایجاد کردند.

مرزهای نفت‌خیز

هنوز مقامات کرد از استقلال صحبت نمی‌کنند. اما عوامل زیادی تمایل آنها را نشان می‌دهد. یکی از آنها اوضاع نابسامان بقیه نقاط عراق است. شیعیان عراق که از بمب‌گذاری‌های القاعده آسیب دیده‌اند و نگران سقوط دولت طرفدار شیعیان در سوریه هستند تمایل دارند کردها به حال خود رها شوند تا آنها بتوانند کنترل بقیه کشور را در اختیار گیرند. همزمان نوری المالکی نخست‌وزیر عراق موضع تهاجمی بیشتری در مقابل کردها گرفته است. در ماه دسامبر او ارتش را به کرکوک فرستاد و باعث شد دولت منطقه‌ای کردستان مبارزان کرد را بسیج کند. در ماه مارس و به دنبال اعتراض کردها مجلس فدرال بودجه‌ای 118 میلیارد دلاری را تصویب کرد که 650 میلیون دلار برای پرداخت بدهی دولت منطقه‌ای کردستان به شرکت‌های نفتی اختصاص می‌داد. کردهای عصبانی نمایندگان خود را از دولت فدرال فراخواندند. آنها اکنون نماینده رسمی در بغداد ندارند. جلال طالبانی رئیس‌جمهور کرد عراق که با بیان نرم و رفتار آرام خود مشکلات را فرو‌می‌نشاند از ماه دسامبر به خاطر بیماری در آلمان بستری شده است.

تمایل سیاستمداران هرچه که باشد کشف ذخایر نفتی می‌تواند به ترسیم مجدد مرزها منجر شود. کردها می‌گویند قانون اساسی عراق به دولت خودمختار اجازه می‌دهد میدان‌های جدید را توسعه دهد. آنها با شرکت‌های خارجی قرارداد مشارکت در تولید منعقد می‌کنند و به دارایی‌های خود می‌افزایند. بغداد اعتقاد دارد این کار غیرقانونی است. نفت متعلق به همه مردم است و درآمدها باید به دولت مرکزی برسد. بغداد همچنین از این ناراحت است که بخشی از این قراردادها مناطق مورد مناقشه را تحت پوشش قرار داده‌اند.

تا زمانی که تولید عمده نفت عراق از مناطق جنوب باشد و دولت مرکزی کنترل لوله‌های انتقال نفت را در اختیار داشته باشد بغداد حرف اول را می‌زند. اما کردستان هم منابع عظیمی دارد. ذخایر ثابت‌شده نفت 45 میلیارد بشکه است که یک‌سوم کل ذخایر عراق را تشکیل می‌دهد و دو برابر ذخایر آمریکاست. ظرفیت تولید نفت در کردستان به سرعت رو به افزایش است. این ظرفیت تا سال 2015 به یک میلیون و تا سال 2020 به دو میلیون بشکه در روز می‌رسد. شرکت بریتانیایی ترکیه‌ای جنل اکنون بزرگ‌ترین شرکت نفتی منطقه است. مناقشات با بغداد باعث شد چندین بار لوله اصلی انتقال نفت به ترکیه بسته شود اما حجم زیادی از صادرات از طریق تانکرها صورت می‌گیرد. این کار باعث شده است روابط ترکیه و کردستان بیش از هر زمان دیگری مستحکم شود. دولت کردستان انتظار دارد خط لوله انتقال نفت به ترکیه تا ماه سپتامبر کامل شود. ترکیه هم علاقه‌مند است منابع خود را متنوع ساخته و علاوه بر روسیه و ایران شرکای تجاری بیشتری داشته باشد. اکثر شرکت‌های انرژی ترکیه هم روابط سیاسی نزدیکی با حزب عدالت و توسعه دارند. این حزب اخیراً تلاش کرده است روابط صلح‌آمیز بیشتری با کردهای کشور داشته باشد. مقامات آنکارا می‌گویند در حال انعقاد قراردادی برای مشارکت در اکتشاف، تولید و انتقال نفت و گاز طبیعی هستند. این چشم‌انداز دولت بغداد را نگران کرده است. آقای مالکی دولت ترکیه را به عنوان دولتی مداخله‌گر می‌بیند. اگر کردستان بتواند ثروت نفتی خود را به طور کامل در اختیار گیرد سایر نقاط عراق هم ممکن است همین رویه را در پیش گیرند. ایران و ایالات متحده در این نگرانی شریک هستند. آمریکایی‌ها همواره جاه‌طلبی‌های کردها را مهار کرده‌اند هرچند بغداد را قانع کرده‌اند آنها را به رسمیت بشناسد. اما دستاوردهای ترک‌ها و کردها آنقدر زیاد است که در آینده عراق شاهد قراردادها و توافقاتی نه‌چندان مستحکم خواهد بود.