فقر پیوستگی آماری

تغییر حداقل دستمزد و سقف دستمزد کارگران بر اشتغال بخش خصوصی به چه میزان تاثیر می‌گذارد؟ شدت واکنش بنگاه‌های تولیدی خصوصی به تغییر مقررات شمول قوانین بیمه و کار در انتخاب نهاده‌های تولید چگونه است؟ میزان تاثیر پرداخت یارانه نقدی در مشارکت نیروی کار زنان و مردان چقدر است؟ به چه میزان طرح تحول سلامت بر مشارکت نیروی کار در بخش‌های مختلف اقتصادی تاثیر می‌گذارد؟ واکنش پزشکان، پرستاران و بیمارستان‌های خصوصی به آن تا چه حد خواهد بود؟ واکنش بنگاه‌های بخش خصوصی به افزایش زمان مرخصی حاملگی به چه میزان است؟ سایر سیاست‌های جدید جمعیتی چقدر بر تصمیم خانواده‌ها برای بچه‌دار شدن تاثیر می‌گذارند؟ برنامه توزیع شیر در مدارس به چه میزان بر عملکرد آموزشی دانش‌آموزان تاثیر می‌گذارد؟ نوع مالکیت مدرسه، ساعت آغاز کلاس‌های درس، جنسیت آموزگار و اندازه کلاس چطور؟ گسترش نظام دانشگاهی در دو دهه گذشته به چه میزان به موفقیت دانش‌آموختگان در بازار کار کمک کرده است؟
استفاده از تجربه‌های سال‌های پیشین برای پاسخگویی به پرسش‌هایی از این دست به سیاستگذار امکان ارزیابی نتایج مورد انتظار از سیاست‌های آتی و مقایسه آن با سیاست‌های جایگزین را می‌دهد تا موثرترین سیاست ممکن انتخاب شود. متاسفانه در ایران نمی‌توان به هیچ‌یک از این پرسش‌های کلیدی و پرسش‌های فراوان دیگری از این دست که به «دامنه اثرگذاری» سیاستگذاری‌ها بر آحاد اقتصادی می‌پردازند پاسخی خالی از ابهام داد؛ هرچند که نظریه‌های اقتصادی و مطالعه‌های تجربی انجام‌شده در سایر کشورها «چگونگی» یا «جهت» تاثیر این سیاست‌ها را پیش‌بینی می‌کنند. دلیل این امر نبود داده‌های مناسب برای انجام پژوهش‌های مرتبط با آنهاست.
داده‌های مناسب داده‌هایی هستند که به پژوهشگر این امکان را می‌دهند تا با انتخاب طرح پژوهش مقتضی، اثر یک سیاستگذاری بر متغییر هدف مورد نظر آن را از سایر عواملی که به ‌طور بالقوه می‌توانند بر نتیجه تاثیر بگذارند تمیز دهد. به عبارت دیگر، امکان تمایز قائل شدن میان رابطه‌های علت و معلولی و رابطه‌های هم‌روندی را فراهم سازد. داده‌هایی که بهترین فرصت برای تشخیص تاثیر مستقیم و علی یک سیاستگذاری، بدون آمیخته کردن آن با آثار هم‌عرض را فراهم می‌آورند داده‌هایی خرد و فردی هستند که از آزمایش واقعی برای سنجش اثر مورد نظر جمع‌آوری شوند. ویژگی کلیدی چنین آزمایشی آن است که در مقیاسی کوچک طی فرآیندی تصادفی آزمون‌شوندگان یا آنان را که موجب آن سیاست هستند به دو گروه متاثر و نامتاثر که با هم در ارتباط نیستند تقسیم کند و واکنش گروه متاثر را با واکنش گروه نامتاثر از آن سیاست مقایسه کند. ارزیابی نتایج به دست‌آمده و مشاهده نتایج معنی‌دار می‌تواند سیاستگذار را به گسترش برنامه مورد نظر ترغیب کند.
در غیر این صورت، نحوه اجرای برنامه مورد نظر باید مورد بازبینی قرار گیرد و از اتلاف منابع بیشتر جلوگیری شود. در دو دهه گذشته، چنین روشی به‌تناوب چه در کشورهای توسعه‌یافته و چه در کشورهای در حال توسعه به‌ویژه در حوزه‌های کاهش فقر، بهداشت عمومی و آموزش به کار گرفته شده و به پیشبرد سیاستگذاری کارا کمک کرده و صرفه‌جویی‌های کلان اقتصادی را در پی داشته است. تلاشی حساب‌‌شده برای به‌کارگیری چنین روشی در مرحله نخست هدفمندسازی یارانه‌ها در ایران نیز می‌توانست صورت بگیرد. به عنوان مثال، نسخه‌های متفاوتی از طرح هدفمندسازی در چند استان که به‌طور تصادفی انتخاب شده بودند اجرا و نتایج آن بررسی می‌شد. در صورت انجام چنین آزمونی، محدود کردن امکان مبادله حامل‌های انرژی میان گروه‌های متاثر و نامتاثر بسیار مهم بود که می‌توانست با مکان‌‌شناس کردن کارت‌های سوخت و در نظر گرفتن مانع‌های طبیعی و جغرافیایی به طور نسبی فراهم شود.

یک عامل بازدارنده بر سر راه آزمایش‌های واقعی اجتماعی، احتمال نارضایتی اعضای گروه‌های متاثر و نامتاثر از قرار گرفتن در گروه‌هایشان است. در عمل، ممکن است همواره شرایط انجام چنین آزمون‌هایی، مخصوصاً اگر آزمایش پیامدهای یک برنامه کلان اقتصادی مورد نظر باشد، فراهم نشود. البته در کشورهایی که به‌صورت فدرالی اداره می‌شوند، به دلیل تنوع مراجع تصمیم‌گیری، امکان انجام آزمایش‌های اجتماعی به طور طبیعی فراهم می‌شود. روش دیگر جمع‌آوری داده‌های باکیفیت اقتصادی-اجتماعی گردآوری داده‌های تابلویی است. داده‌های تابلویی داده‌هایی هستند که در مصاحبه با گروهی از افراد که نماینده جامعه آماری مورد نظر هستند و به‌صورت تصادفی انتخاب شده‌اند در طول سال‌های مختلف گردآوری می‌شوند. ویژگی مهم این داده‌ها این است که در همه ادوار به همان مصاحبه‌شوندگان پیشین مراجعه می‌شود.
این ویژگی امکان تشخیص اثر عوامل شخصی همچون وراثت و پیش‌زمینه و تربیت خانوادگی از اثر عوامل بیرونی همچون یک سیاستگذاری اقتصادی را فراهم می‌آورند. در کشورهای توسعه‌یافته داده‌های تابلویی گوناگون و طولانی گردآوری می‌شود. به عنوان مثال، در ایالات‌متحده، چنین داده‌هایی از زنان جوان، زنان میانسال، مردان جوان، مردان مسن، افراد بازنشسته و بسیاری گروه‌های دیگر به‌طور جداگانه گردآوری می‌شود و به طور رایگان در اختیار پژوهشگران قرار می‌گیرد. لازم به ذکر است که در دو دهه گذشته همزمان با گسترش روزافزون گوناگونی داده‌های تابلویی در کشورهای توسعه‌یافته، روش‌های آماری استنتاج از آنها هم در حوزه تئوری و هم در حوزه کاربردی و برنامه‌نویسی پیشرفت شایانی کرده است. این پیشرفت‌های فنی، استفاده بهینه از داده‌های تابلویی در الگوسازی رفتار گروه‌های جمعیتی مورد مطالعه را برای پژوهشگران ممکن کرده است.

توجه به گردآوری داده‌های تابلویی در ایران نادر و مقطعی بوده است. بهترین نمونه‌گیری آماری که از ویژگی تابلویی برخوردار است آمار خصوصیات اجتماعی و اقتصادی خانوار است که در سال ۱۳۷۱ با نمونه‌ای شامل تقریباً پنج هزار خانوار آغاز شد و در ۱۳۷۴ با باقی ماندن حدود ۳۶۰۰ خانوار به پایان رسید. در این آمارگیری که به‌وسیله مرکز آمار ایران انجام شد، در هر یک از این چهار سال، اطلاعات مربوط به مخارج و هزینه‌های این خانوارها، دسترسی این خانوارها به امکانات رفاهی منزل و دارایی‌هایشان گردآوری شد. از اعضای این خانوارها نیز درباره فعالیت‌های اقتصادی و اشتغال، مهاجرت، تحصیلات، تاهل، باروری، علایق شخصی و موارد بسیار دیگری نیز پرسش شد. مرکز آمار ایران نمونه‌گیری‌های آماری مشابهی را در سال‌های ۱۳۶۶ تا ۱۳۶۸ و نیز ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۲ انجام داده است. یکی از ویژگی‌های مهم نمونه‌گیری‌های آماری تابلویی مفید این است که مدت ‌زمانی نسبتاً طولانی را پوشش دهند تا بتوان تغییر رفتار پرسش‌شوندگان را در مرحله‌های مختلف زندگی و نیز در اثر تغییر شرایط اقتصادی و اجتماعی ارزیابی کرد. هیچ یک از این سه نمونه‌گیری از این ویژگی مهم برخوردار نیستند.
افزون بر این، نمونه‌گیری‌های تابلویی ایران تنها بر خانوارها و هزینه‌ها و درآمدهای آنان متمرکز است و هیچ توجهی به سایر گروه‌های اجتماعی به طور خاص نشده است. با در نظر گرفتن رشد شدید زاد و ولد در نیمه اول دهه ۱۳۶۰ و عدم توازن جمعیتی حاصل از آن، شایسته بود که از دهه ۱۳۷۰ داده‌هایی تابلویی از گروه‌های سنی مختلف، مثلاً جوانان ۱۵ تا ۲۴، جوانان ۲۵ تا ۳۴ سال، میانسالان ۳۵ تا ۴۴ سال، میانسالان ۴۵ تا ۵۵ سال و بازنشستگان، به طور جداگانه گردآوری می‌شد و تا مدتی طولانی، متناسب با سن افراد گروه در دور اول نمونه‌گیری، ادامه پیدا می‌کرد. چنین نمونه‌گیری‌هایی می‌توانست اطلاعات فوق‌العاده ارزشمندی را از وضعیت این نسل‌ها در بازار کار، واکنش‌شان به شرایط متغیر اقتصادی و اجتماعی دو دهه گذشته، انتخاب‌هایشان و نگرش‌شان به مسائلی چون اشتغال، نوع اشتغال، تحصیلات، ازدواج، باروری و مهاجرت ارائه دهد و سیاستگذار اقتصادی را به سمت سیاست‌های آگاهانه اشتغال، آموزش و تامین اجتماعی رهنمون سازد. در غیاب مطالعه‌هایی که از داده‌های سودمند تابلویی استفاده می‌کنند، برآورد دامنه اثرگذاری سیاستگذاری اقتصادی لاجرم به حدس و گمان واگذار شده و در نهایت اتلاف منابع کلان بار می‌آورد.

روی‌آوری به روش‌های آزمایشگاهی هدفمند و در مقیاس کوچک در سیاستگذاری اقتصادی و آغاز پروژه‌های گردآوری داده‌های تابلویی هیچ‌گاه کم‌اهمیت نمی‌شوند. لازم به یادآوری است که متولدان انفجار جمعیتی سال‌های ۱۳۶۰ اکنون در سال‌های پایانی دهه 20 و آغازین دهه 30 زندگی هستند و افق اشتغال و شرایط بازار کار، به دلیل اشتغال‌زایی بسیار محدود در دهه گذشته، چندان مطلوب به نظر نمی‌رسد. بررسی و شناخت رفتار این گروه از جوانان و گروه‌های جمعیتی پیش و پس از آنان که به ضرورت متاثر از رفتار آنان‌اند در جهت‌گیری سیاستگذاری‌های اقتصادی راهگشاست.

خوشبختانه مرکز آمار ایران از توان علمی مثال‌زدنی و تجربه طولانی در امر آمار‌گیری بر خوردار است. با این توانمندی‌های مرکز آمار ایران تدارک لازم برای گردآوری داده‌ها در ایران بیش از پیش احساس می‌شود. تا آمارهای آزمایشگاهی موردی متناسب با سیاستگذاری‌های آتی و نیز انجام نمونه‌گیری‌های تابلویی را در زمانی کوتاه انجام داده و پروژه‌های تعریف‌شده را با کارایی بالا به پیش ببرد. گسترش فناوری اطلاعات و نفوذ پرسرعت آن در جامعه ایرانی نیز می‌تواند به پیشبرد کم‌هزینه‌تر چنین پروژه‌هایی کمک کند. با توجه به این زیرساخت‌ها و نیز اهمیت فوق‌العاده داده‌های آزمایشگاهی و تابلویی در کم‌هزینه کردن و موثرسازی سیاستگذاری‌ها، نگارنده این مقاله پیشنهاد می‌کند با تعریف و اجرای پروژه‌های مرتبط و تخصیص منابع لازم گروه‌های ویژه‌ای برای پیشبرد این امر خطیر در کوتاه‌ترین زمان ممکن در مرکز آمار ایران تشکیل شود. با توجه به این زیرساخت‌ها، مرکز آمار ایران می‌تواند برنامه‌ریزی‌های لازم را در زمانی کوتاه انجام دهد و پروژه‌های تعریف‌شده را با کارایی بالا پیش ببرد.