ابزاری برای تحلیل

هدف اصلی مطالعه روابط بین‌الملل در دنیا تحلیل رفتار و تعاملات بین دولت‌ها و کشورهای مختلف است. کشورهایی که اغلب دارای اهداف و منافع مختلف هستند و برای اینکه به اهدافشان برسند راه‌ها و ابزارهای مختلفی در اختیار دارند.

این تعاملات شامل فعالیت‌ها و اهداف وابسته به هم می‌شود به این معنا که تحقق اهداف یک کشور تنها به تلاش و فعالیت‌های آنها وابسته نیست بلکه سیاست‌ها و برنامه‌های دولت‌های دیگر هم روی نتیجه کارشان موثر است. به هر حال روابط بین‌الملل علم مطالعه همین روابط است و دو مساله مهم در این حوزه هم مسائل اقتصادی و امنیتی در کشورهاست. از دیگر مسائل مهم در روابط بین‌الملل در دنیا می‌توان به مسائل حقوق بشری و محیط‌زیست و حقوق بین‌الملل اشاره کرد ولی اهمیت این موارد در شکل‌گیری روابط بین‌الملل بسیار کمتر از اهمیت دو عامل اقتصاد و امنیت است. کایل و استوارت در سال ۲۰۰۱ و در مقاله‌ای علمی بیان کردند مسائل امنیتی و اقتصادی مهم‌ترین مسائل در زندگی هر انسان هستند و به همین دلیل اهمیت آنها در شکل‌گیری روابط بین کشورها بیشتر از دیگر مسائل است.

با کمک ابزار نظریه بازی می‌توان روابط بین‌الملل را به خوبی تحلیل کرد زیرا اصول اولیه و اصلی و نحوه کارکرد نظریه بازی با روابط بین‌الملل یکسان است.

مهم‌ترین مطالعات انجام‌شده در زمینه ارتباط نظریه بازی با روابط بین‌الملل را می‌توان در نظریه‌های مطرح‌شده و کتاب‌های تالیف‌شده توسط توماس شلینگ دانست. او از سال ۱۹۶۰ میلادی تا زمان مرگ در این زمینه کار مستمر داشته است. البته مطالعات او به قبل از سال ۱۹۶۰ باز‌می‌گردد زیرا اولین کتاب و مهم‌ترین کتاب او در زمینه ارتباط نظریه بازی و روابط بین‌الملل در سال ۱۹۶۰ منتشر شد. او در سه کتاب به تحلیل روابط بین‌الملل و مسائل سیاسی با استفاده از نظریه بازی پرداخت. اصلی‌ترین کتابی را که از سوی او تالیف شده است می‌توان «استراتژی رویارویی» دانست که در سال ۱۹۶۰ میلادی تالیف شد و تایمز از این کتاب به عنوان یکی از برترین و تاثیرگذارترین کتاب‌های تالیف‌شده در زمینه نظریه بازی و روابط بین‌الملل نام برده است.

اما در تحلیل روابط بین‌الملل با کمک نظریه بازی می‌توان به تقسیم‌بندی‌های زیر توجه کرد که می‌تواند به صورت اجمالی اطلاعاتی در مورد این ارتباط در اختیار خواننده قرار دهد.

نظریه بازی و انگیزه و قدرت بازیکنان در عرصه روابط بین‌الملل

یکی از اصلی‌ترن و مهم‌ترین فرضیات در روابط بین‌الملل این است که هر یک از دولت‌ها تنها تحت تاثیر منافع خود قرار دارند و در صورتی وارد رابطه می‌شوند که منفعت آنها حکم کند. در این مکتب فکری تاکید بر این نکته است که یک کشور تنها در صورتی به منافع کشور دیگر توجه می‌کند که کشور مقابل توانایی و ظرفیت تهدید منافع کشور اول را داشته باشد. این دیدگاه در مورد مسائل امنیتی است که شکل‌دهنده روابط بین‌الملل هستند و مسائل دیگر را در‌بر نمی‌گیرد. از منظر نظریه بازی هم می‌توان این روابط پیچیده امنیتی را تشریح کرد. طبق این نظریه بازیکنانی که در هر بازی حضور دارند کاملاً خودمحور هستند و تنها و تنها به فکر تامین رضایت و منافع خود از انجام هر بازی هستند. بنابراین یکسان بودن فرضیه اولیه نظریه بازی و روابط بین‌الملل باعث می‌شود تا با ابزارهای بازی بتوان عملکرد هر بازیکن را بهتر و ساده‌تر تشریح کرد.

البته در نظریه بازی در مورد توانایی هر بازیکن برای نشان دادن عکس‌العمل صحبتی نمی‌شود بلکه فرضیه اولیه این است که هر بازیکن می‌تواند عکس‌العمل‌های مقتضی را نشان دهد و در نشان دادن عکس‌العمل محدودیتی ندارد. اما مشخصه هر بازیکن در نشان دادن عکس‌العمل در نظر گرفته نشده است مثلاً مشخصه قدرت که عاملی تعیین‌کننده در ایجاد روابط بین‌الملل و تصمیم‌گیری‌های جهانی است در نظریه بازی لحاظ نشده است و همین مساله زمینه‌ساز ضعف این نظریه در عرصه ارزیابی‌های روابط بین‌المللی شده است. در عرصه تامین امنیت بین‌المللی، هر بازیکن در عرصه جهان تنها دو استراتژی در اختیار دارد. یک استراتژی همکاری و مشارکت با دیگر کشورهاست که زمینه‌ساز تامین امنیت بیشتر می‌شود و گزینه دیگر مقابله است که برای کمتر کشوری مطلوبیت ایجاد می‌کند.

نظریه بازی و روابط اقتصادی بین کشورها

یک عامل بسیار مهم در روابط بین‌الملل، روابط اقتصادی و توان توسعه این روابط است. به تعبیر بهتر توانایی دولت‌ها در دفاع از کشور و بقا تا حد زیادی به قدرت و ظرفیت‌های اقتصادی آنها بستگی دارد. از مهم‌ترین حوزه‌های اقتصاد بین‌الملل که در شکل‌گیری روابط خارجی هر کشور نقش دارد می‌توان به توافقنامه‌های همکاری اقتصادی، توافقنامه‌های تجاری و توافق‌های انجام‌شده در زمینه تعاملات مالی اشاره کرد. در حوزه تجارت بین‌الملل منفعت حکم می‌کند که تجارت آزاد باشد ولی اگر یک طرف بازی تازه‌ای ایجاد کند و اقدام به وضع تعرفه‌های وارداتی کند، منفعت بیشتری از تجارت نصیبش می‌شود و طرف مقابل منفعت کمتری خواهد داشت. این کار سبب می‌شود تا جنگی در عرصه تجاری ایجاد شود و کشوری در این بازی تجاری پیروز شود که بازهم قدرت بیشتری در روابط تجاری جهانی دارد. علاوه بر تجارت بین‌الملل، در تشریح مسائل حوزه مالیه بین‌الملل هم می‌توان از نظریه بازی استفاده کرد. اما با وجود اهمیت زیاد این مساله در روابط بین‌الملل، مطالعه در زمینه آن به اقتصاددانان واگذار شده است و تحلیلگران حوزه روابط بین‌الملل کمتر به بررسی این سوژه پرداخته‌اند.

در حوزه روابط اقتصادی هم کشوری می‌تواند برنده بازی باشد که قدرت اقتصادی بالاتری دارد و حذف شدنش از یک رابطه اقتصادی بیشترین ضرر را به کشور مقابل وارد کند.

توماس شلینگ در کتاب «استراتژی رویارویی» اقدام به بررسی سه حوزه بسیار مهم کرده است که توجه تمامی پژوهشگران روابط بین‌الملل را به خود جلب کرده است. او در یک بخش به تشریح روابط بین‌الملل با استفاده از نظریه بازی پرداخت و در بخش دیگر به انتخاب تصادفی قول‌ها و تهدیدها در روابط بین‌الملل پرداخت. سومین بخش بسیار مهم در این کتاب را می‌توان؛ حمله غافلگیرانه: مطالعه‌ای در مورد بی‌اعتمادی دوطرفه؛ دانست که یکی از بحث‌برانگیزترین بخش‌های کتاب است. نظریه‌های شلینگ در زمینه جنگ و روابط بین‌الملل در کتاب تسلیحات و تاثیرات آنها که در سال ۱۹۶۶ چاپ شد توسعه پیدا کرد و راه تازه‌ای در ادبیات مربوط به جنگ در دنیای مدرن و دیپلماسی در این دوران باز کرد. از بخش‌های این کتاب می‌توان به دیپلماسی خشونت، دیپلماسی بقا و دینامیک‌های هشدار دوجانبه اشاره کرد. در سخنرانی که در زمان اعطای نوبل اقتصاد به توماس شلینگ در سال ۱۹۹۴ میلادی انجام شد از شلینگ به عنوان اقتصاددانی نام برده شد که روی لبه تیغ راه می‌رود و از ارائه نظریه‌های تازه امتناع نمی‌کند. او اقتصاددانی معرفی شد که علم اقتصاد را وارد دنیای سیاست کرد و تحولات زیادی در این زمینه ایجاد کرد. او به دلیل سال‌ها مطالعه در زمینه نظریه بازی موفق شد تا نوبل اقتصاد را دریافت کند. وی که یکی از برجسته‌ترین استادان اقتصاد دانشگاه هاروارد بود تا زمان بازنشستگی به مطالعاتش ادامه داد و توانست پیشرفت زیادی در این حوزه از علم اقتصاد ایجاد کند. او در روز ۱۴ آوریل سال ۱۹۲۱ در کالیفرنیای آمریکا متولد شد و بعد از اخذ مدرک دکترا در رشته اقتصاد به عنوان استاد دانشگاه مشغول به کار شد. او را یکی از پیشگامان مطالعات در زمینه نظریه بازی می‌دانند. او در روز ۱۳ دسامبر سال ۲۰۱۶ و در سن ۹۵ سالگی از دنیا رفت ولی مطالعات او همیشه به عنوان مهم‌ترین منابع مطالعاتی در زمینه اقتصاد در دانشگاه‌های برتر دنیا معرفی می‌شود.