کابوس یک بحران

شاکله اقتدار هر کشوری را تصمیم‌گیری‌ها و رفتارهای دولتمردان آن تشکیل می‌دهد. به عبارت دیگر، این نوع رفتار در تصمیم‌گیری و سیاستگذاری دولتمردان است که از همان اول مسیری را که کشور می‌خواهد (نه فقط در مسیر اقتصاد بلکه در تمام زمینه‌ها) بپیماید نشان می‌دهد. اگر رفتار و تصمیم‌گیری دولتمردان اقتصادی-‌سیاسی باشد گیرندگان پیام به سرعت در مقابل «کنش» این رفتارها «واکنش» درخور خود را نشان می‌دهند و مانند کانال‌های عصبی بدن انسان آن را به بخش‌های دیگر تسری می‌دهند. به واقع، بازتاب یا انعکاس این تصمیم‌گیری‌هاست که در بخش‌های مختلف، تغییر رفتار در بخش‌های دیگر را سبب می‌شود. به همین دلیل هم هست که در ادبیات اقتصاد سیاسی، گفته می‌شود که هیچ‌گاه نمی‌توان در اداره کشور، تصمیم‌های انتزاعی داشت؛ از این رو همواره تلاش می‌شود تا پیش از تصمیم‌گیری و سیاستگذاری، جوانب امر سنجیده شود و سناریوها مرور شود تا بر اساس هر یک از آنها، رفتار عاقلانه‌ای در پیش گرفته شود. وقتی در ماه‌های میانی سال گذشته نرخ ارز با جهش قیمتی به سمت سطوح بالاتری حرکت کرد؛ خیلی‌ها حدس می‌زدند که تولید وابسته به واردات ایران، سال 1392 را به سختی آغاز کند. اما اتفاقاتی در چند ماه اخیر رخ داد که ردپای سیاستگذاری نادرست را نیز به عوامل مختلف تشدید‌کننده دو صنعت متفاوت اضافه کرد. موضوعی که به «تقابل» تولیدکنندگان دو محصول استراتژیک تبدیل شده است. به تازگی، برخی از فعالان صنعت طیور، هشدار داده‌اند که در صورت تامین نشدن به موقع نهاده‌های تولید در این بخش، بحران افزایش قیمت در آینده وجود دارد. اشاره آنها، به شکل‌گیری نوعی «اختلال» در تامین نهاده‌های تولید مرغ و تخم‌مرغ است که مرغداران را وادار به کاهش تولید کرده است. تبعات این «کاهش تولید»، دو ماه دیگر مشخص می‌شود. هنگامی که بازار با کمبود عرضه مواجه می‌شود و قیمت‌ها بالا می‌رود. درست مانند سال 1390 که نهاده‌های صنعت طیور به موقع تامین نشد تا تولید مرغ کاهش پیدا کند. اتفاقی که تبعات آن، بعدها در ماه رمضان سال 1391 با جهش قیمتی عجیبی دیده شد.
نقطه مقابل صنعت طیور، تولیدکنندگان روغن ‌نباتی هستند. صنعتی که وابسته به واردات مواد خام است. 96 درصد دانه‌های روغنی برای تولید محصول نهایی، از خارج کشور تامین می‌شود و صنعت روغن ‌نباتی برای تولید سالانه خود نیازمند واردات 5/1 میلیون تن روغن خام و دو میلیون تن کنجاله است. در سال‌های اولیه روی کار آمدن دولت نهم، برنامه‌های خودکفایی در کشور آغاز شد و یکی از این برنامه‌ها، خودکفایی در تولید دانه‌های روغنی بود. برای تحقق خودکفایی در این زمینه، تعرفه واردات انواع دانه‌های روغنی، به طور میانگین تا 25 درصد بالاتر در نظر گرفته شد. این سیاست جدید موجب شد تا حدودی شرایط کاشت دانه‌های روغنی در داخل ایران بهتر شود؛ اما در عین حال پایه‌های سونامی جدیدی را درست کرد که بعدها به افزایش قیمت نهاده‌های طیور کمک کرد. به گونه‌ای که با صفر شدن تعرفه واردات کنجاله، که به طور همزمان در دو صنعت طیور و روغن‌ نباتی مورد استفاده است؛ شرایطی به وجود آمد که گرچه فعالان صنعت طیور را تا حدودی راضی نگه داشت؛ اما در درازمدت، به زیان این دو صنعت تمام شد. چرا که با واردات ارزان‌قیمت کنجاله، صرفه اقتصادی تولید این محصول در داخل کشور از بین رفت و شرایطی به وجود آمد که علاوه بر وابستگی به این نهاده، کوچک‌ترین نوسان قیمتی، اثر نهایی خود را بر هزینه تولیدکننده بگذارد.

نرخ ارز
این درست است که سونامی ارزی که از زمستان سال 1389 تا اواخر سال گذشته اقتصاد ایران را فرا گرفت، صرفه اقتصادی صادرات برخی از محصولات را بیشتر کرد؛ اما در عین حال با گران‌تر شدن واردات مواد اولیه، دو صنعت بزرگ و استراتژیک ایران را در معرض خطر قرار داد. نرخ ارز ظرف دو سال گذشته، افزایش قیمت حدود 250درصدی را تجربه کرده است. در کشوری مانند ایران که همواره با درآمدهای بالای ارزی مواجه بوده، استفاده از دلار ارزان در جای‌جای اقتصاد، تا پیش از دو سال پیش، یک کار طبیعی بوده است. وقتی ارز به مقدار فراوان و با قیمت ارزان وجود داشته باشد؛ استفاده از آن نیز ساده است. اما اگر کانال ورود ارز به کشور رفته‌رفته تنگ‌تر شود چطور؟ در این شرایط، بدیهی است که دسترسی به ارز، به گذشتن از موانع متعدد نیازمند است. صنایع نیازمند به واردات مواد اولیه نیز با همین بحران روبه‌رو شدند.

افزایش هزینه‌ها و اولین نشانه بحران
بهار سال 1391 با پشت سر گذاشتن نخستین تکانه‌های ارزی و افزایش موانع تجاری، شرایط برای صنایع غذایی در ایران سخت‌تر شد. به ویژه برای دو صنعت روغن ‌نباتی و پرورش طیور. این دو صنعت به واسطه وابستگی به واردات مواد اولیه و نهاده‌های لازم، با افزایش هزینه‌های تولید روبه‌رو شدند. اثرات این افزایش هزینه‌ها، در مرداد‌ماه پارسال دیده شد.
گزارش‌های متعددی وجود دارد که افزایش هزینه‌های تولید در زیر بخش محصولات مهم کشاورزی را نشان می‌دهد. از جمله گزارش شاخص بهای تولیدکننده که به صورت ماهانه از سوی بانک مرکزی منتشر می‌شود. روند افزایشی هزینه‌های تولید در مرغداری‌های کشور، در ماه‌های مختلف سال 1391 نسبت به ماه‌های مشابه سال 1390 تا آبان 1391 (آخرین آمار موجود) در نمودار پیوست قابل مشاهده است. این روند به خوبی نشان می‌دهد که در ماه‌های خرداد و تیر، چگونه جهش هزینه‌های تولید رخ داده و پیامدهای آن دو ماه بعد دیده شده است.

هشدار تازه
در جدیدترین هشدارهایی که در مورد محصولات غذایی کشور از سوی تولیدکنندگان روغن ‌نباتی داده شده است آنها نسبت به رو به اتمام بودن ذخایر روغن ‌نباتی کشور هشدار داده و معتقدند اگر ظرف چند روز آینده نسبت به تامین 400 هزار تن روغن خام در کشور اقدام نشود، بحران جدی در زمینه تامین روغن ‌نباتی مورد نیاز کشور در سه ماه آینده روی خواهد داد. در حال حاضر روغن خام با ارز مرجع 1226تومانی وارد کشور می‌شود؛ به عبارت دیگر این کالا، در دسته کالاهای اساسی کشور قرار گرفته است. اما به تازگی زمزمه‌هایی مبنی بر جایگزینی ارز با نرخ مبادله‌ای به جای ارز مرجع برای کالاهای وارداتی شنیده می‌شود. این موضوع هنوز تایید نشده است و با توجه به واکنش احتمالی بازار، شاید بی‌سر و صدا انجام گیرد. اما به طور قطع خبر بدی برای صنایعی خواهد بود که تقریباً مواد اولیه خود را وارد می‌کند.