ربح به جای ربا

قرارداد مرابحه از ربح به معنای سود می‌آید. به عبارتی اجاره‌ای که برای دو طرف حاوی ربح یا سود باشد، به مرابحه معروف است. ماهیت قرارداد مرابحه همان فروش اقساطی است. منتها مرابحه نسبت به فروش اقساطی توسعه‌یافته‌تر است. به این معنا که کاربردهای آن نسبت به فروش اقساطی بیشتر است. به طور کلی می‌توان گفت فروش اقساطی یکی از انواع قرارداد مرابحه است. مرابحه قلمرو وسیع‌تری را شامل می‌شود و حوزه‌های بیشتری را پوشش می‌دهد که فروش اقساطی این قابلیت را ندارد.

مرابحه قراردادی مستقل است و از آنجا که در دنیا هم قراردادی مرسوم است گواهی بر آن است که جهت فرار از ربا نیست. چرا که آنها که مترصد فرار از ربا نیستند. این نوع قرارداد سفارش قرآن نیز هست. خداوند نیز در قرآن کریم فرموده است: احل الله البیع و حرم الربا. خداوند بیع را حلال و ربا را حرام ساخته است. مرابحه یکی از اشکال بیع محسوب می‌شود. از نظر فقها بیع انواعی داشته و به چهار شکل صورت می‌گیرد که در فقه اسلامی، به نام‌های مساومه، مرابحه، مواضعه و تولیه نامیده می‌شود. بیع مرابحه نیز در قرآن کریم به عنوان جایگزین ربا و نه فرار از آن و جهت دریافت سود حلال آمده است.

آیا بیع مرابحه برای همه کالاها قابل اجراست؛ و آیا سود آن می‌تواند به صورت درصدی تعیین شود؟

بله، این قرارداد حتی فراتر از کالاها شامل خدمات نیز می‌شود. یعنی کالاهای مصرفی، بادوام، واسطه‌ای و سرمایه‌ای را شامل شده و می‌توانند وارد مرابحه شوند. سود مرابحه این قابلیت را دارد که هم به شکل درصدی و هم به شکل مبلغی تعریف شود.

می‌دانیم که چندی است برخی از متفکران مسلمان، با استفاده از ویژگی‌های بیع مرابحه اقدام به طراحی اوراق بهاداری به نام اوراق بهادار یا صکوک مرابحه کرده‌اند و در برخی کشورهای اسلامی چون مالزی به مرحله اجرا نیز رسیده است. با توجه به این مساله تعریف شما از اوراق مرابحه چیست؟ انتشار این اوراق از چه زمان در کمیته فقهی مجاز دانسته شده است؟

اوراق مرابحه یکی از انواع صکوک یا اوراق بهادار اسلامی است که در کشورهایی همانند مالزی و سایر کشورهای اسلامی نیز کاربرد دارد و استفاده می‌شود. در اوراق مرابحه شرکت بانی که احتیاج به تامین مالی دارد، اقدام به انتخاب شرکت واسط می‌کند. در ادامه شرکت واسط نیز با انتشار اوراق مرابحه، وجوه مورد نیاز برای خرید کالاها و خدمات را از مردم جمع‌آوری می‌کند. سپس با وجوه گردآوری‌شده، اقدام به خرید کالاهای مورد نیاز بانی به شکل نقدی می‌کند. وی در ادامه به صورت مدت‌دار یعنی مثلاً سه‌ماهه یا حتی سه‌ساله، کالاها را به متقاضی یا بانی واگذار می‌کند. لذا ماهیت اوراق مرابحه به این شکل است.

قرارداد مرابحه در سال 1389 و در بانک مرکزی بررسی شد و به تصویب رسید. پس از این مرحله نیز به قانون تبدیل شد. اوراق مرابحه نیز تقریباً دو سال پیش در کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار تایید شد و به تصویب رسید.

تفاوت اوراق مرابحه با سایر انواع صکوک در چیست؟ ریسک این اوراق از چه طریقی پوشش داده می‌شود؛ آیا ضمانت از طریق شخص ثالث امکان‌پذیر است؟

انواع اوراق صکوک ابزارهای مختلفی برای تامین مالی فعالیت‌های اقتصادی برای فعالان این حوزه هستند. هرکدام از انواع صکوک ویژگی‌های خاص خودش را دارد. مثلاً اوراق مشارکت در سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت و برای احداث پروژه‌ها کاربرد پیدا می‌کند. اوراق اجاره برای خرید دارایی‌های بادوام به کار برده می‌شود. اوراق مرابحه نیز دامنه یا گستره بالاتری دارد. یعنی هر نوع کالا یا خدماتی که یک بنگاه یا فعال اقتصادی نیاز دارد را می‌توان از طریق اوراق مرابحه تامین مالی کرد.

ریسک این اوراق به‌وسیله موسسات رتبه‌بندی سنجیده می‌شود. این موسسات، رتبه اعتباری بانی را شناسایی و ابلاغ می‌کنند. روش دوم از طریق انعقاد قراردادهای ضمانت است که بانک‌ها، بیمه‌ها و شرکت‌های تامین سرمایه، به عنوان شخص ثالث ریسک نکول بانی را ارزیابی و به تبع آن اوراق را پوشش می‌دهند.

تامین مالی از طریق اوراق مرابحه چگونه صورت می‌گیرد؟ چرا ناشران تا به حال با استفاده از این اوراق کمتر به جذب سرمایه‌های خرد پرداخته‌اند؟

روش کار به این صورت است که مثلاً کارخانه‌ای را در نظر بگیرید که نیازمند به مواد اولیه است. منتها در شرایط فعلی فاقد موجودی نقدی کافی است. او شرکت واسطی را برگزیده و این شرکت با انتشار و فروش اوراق، وجوه افرادی که قصد سرمایه‌گذاری در اوراق مرابحه را دارند، جمع‌آوری می‌کند. این شرکت واسط مواداولیه بانی را به صورت نقدی خریداری کرده و به صورت نسیه مدت‌دار به بانی واگذار می‌شود. در سررسید قیمت کالا به علاوه سود صکوک مرابحه از بانی توسط شرکت واسط دریافت می‌شود. این پول به دارندگان اوراق سپرده می‌شود.

به‌هرحال اینها ابزارهای جدیدی هستند. مثلاً 20 سال پیش یعنی در سال 1373 اوراق مشارکت اولین اوراق بهادار اسلامی بود که در ایران طراحی و عرضه شد. این اوراق عمر چندانی ندارند. لذا نمی‌توان گفت که چرا ناشناخته مانده‌اند. در کل دنیا ابزارهای جدیدی هستند که به تدریج توسعه یافته‌اند. در ایران هم اولین اوراق، اوراق مشارکت بودند. بعد از آن با یک فاصله اوراق اجاره وارد شد. اوراق مرابحه هم سه سالی است که در بازار مالی ایران منتشر می‌شوند. منتها من هم قبول دارم که این اوراق زیاد فراگیر نشده است. انتشار بیشتر این اوراق وابسته به نرخ سود آنهاست. در کشورهای دیگر به دلیل پایین بودن نرخ تورم یعنی حدود دو درصد، اوراق مرابحه با نرخ‌های سود حدود شش درصد انتشار می‌دهند. این اوراق هم برای سرمایه‌گذاران جذاب به نظر می‌آید. از طرفی این نرخ برای بانی نیز قابل پرداخت است. در ایران به دلیل بالا بودن نرخ تورم، حتی اوراق با 23 درصد نرخ سود هم آنچنان انگیزه و رغبتی را برای مردم فراهم نمی‌آورد. از جهتی اگر بخواهیم نرخ اوراق مرابحه را از این‌که هست بالاتر ببریم، به هزینه تولید فعالان اقتصادی یا بانی‌ها اضافه می‌شود. هرچقدر نرخ تورم بالاتر باشد، نرخ‌های سود بانکی هم معمولاً بالاست و این امر در ابعاد مختلف اقتصادی تاثیرگذار است.

شنیده شده است بازار اولیه این اوراق مبتنی بر خرید و فروش نقد و نسیه دارایی خاص است که از نظر فقهی مشکلی ندارد؛ اما بازار ثانوی آنها بر اساس جواز خرید و فروش دین است که محل بحث و گفت‌وگو است. نظر شما راجع به بازار ثانویه این اوراق چیست؟

در بحث خرید و فروش دین، اگر دین، دین واقعی یعنی دینی برخاسته از قراردادی حقیقی باشد، غالب فقها اجازه آن را داده‌اند. در میان فقهای شیعه، اکثر فقها خرید و فروش دین واقعی را حلال می‌دانند و مشکلی ندارد. البته تعداد اندکی از مراجع هم در طول تاریخ بوده‌اند که نسبت به بیع دین یا خرید و فروش آن اشکال گرفته‌اند. با این حال اکثر آنها این قضیه را قبول دارند. شورای نگهبان بیع دین را تایید کرده و به همین دلیل خرید دین یکی از ابزارهای قانونی در کشور ما محسوب می‌شود. در میان سایر مذاهب اسلامی هم اکثر مذاهب مانند شافعی، مالکی هم این نوع بیع را قبول دارند. حنفی‌ها با اجرای تغییراتی در خرید و فروش دین، آن را می‌پذیرند. اما فقط حنبلی‌ها بیع دین را کلاً باطل و حرام می‌دانند. پس از نظر شیعه مشکلی ندارد.

آیا اوراق دیگری هم اکنون در کمیته فقهی در حال بررسی و کسب مجوز شرعی برای انتشار است؟

در کمیته فقهی سازمان بورس انواعی از اوراق طراحی شده و از جهت فقهی مورد تایید قرار گرفته است. منتها به فرصت مناسبی احتیاج دارد که آیین‌نامه‌های آن تهیه شده و شرایط هم برای انتشار مناسب باشد. در این زمان سازمان اقدام به اعطای مجوز جهت انتشار خواهد کرد.