اهرم‌های جذب

بر هیچ کس پوشیده نیست که سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی یکی از بهترین روش‌های تامین مالی برای پروژه‌های سرمایه‌گذاری بوده و افزایش منابع حاصل از این نوع سرمایه‌گذاری می‌تواند زمینه‌های بهبود رشد اقتصادی را در کشور میزبان فراهم آورد. با نگاهی اجمالی به مقدار سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی انجام‌شده در کشورهای مختلف می‌توان به راحتی پی برد که برخی از کشورها در جذب سرمایه خارجی موفق عمل کرده و برخی دیگر ناموفق بوده‌اند.

نمودار 1 میزان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (به صورت درصدی از تولید ناخالص داخلی) را در چند کشور در حال توسعه از جمله ایران نشان می‌دهد. همان‌طور که در این نمودار مشاهده می‌شود، ایران در میان کشورهای قطر، کویت، عربستان سعودی و ترکیه پایین‌ترین مقدار سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را داشته است. اینکه چه عواملی باعث ایجاد چنین تفاوت‌هایی در میزان سرمایه ورودی به کشورها می‌شود، خود از مباحثی است که تحقیقات فراوانی روی آن انجام شده و برخی از عوامل موثر بر سرمایه‌گذاری خارجی شناسایی شده است.

پیش از آنکه به عوامل موثر بر سرمایه‌گذاری خارجی پرداخته شود، بهتر است اندکی در مورد انگیزه سرمایه‌گذاران برای سرمایه‌گذاری در یک کشور دیگر توضیحاتی ارائه شود. در واقع، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را می‌توان بر مبنای انگیزه سرمایه‌گذاران در سه گروه اصلی طبقه‌بندی کرد:

گروه اول که به گروه «جویندگان بازار» شهرت دارند، به دنبال دسترسی به بازارهای داخلی و منطقه‌ای یک کشور هستند. این نوع از سرمایه‌گذاری به این دلیل که نیازمند ایجاد امکانات تولیدی در کشور میزبان است، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی افقی نیز نامیده می‌شود. در حقیقت، در این نوع از سرمایه‌گذاری، اجتناب از پرداخت تعرفه و جایگزینی صادرات با تولید داخل از عوامل اصلی شکل‌دهنده انگیزه سرمایه‌گذاری هستند؛ بنابراین از آنجا که دسترسی بهتر به بازارهای داخلی یک کشور و عدم پرداخت تعرفه و... انگیزه اصلی سرمایه‌گذار است، بنابراین اندازه بازار یک کشور، رشد اندازه بازار و همچنین موانع دسترسی به بازار مانند تعرفه‌ها، هزینه‌های حمل و نقل و... جزو عوامل موثر بر این نوع از سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به شمار می‌روند. گروه دوم که به گروه «جویندگان منابع» مشهور هستند، در جست‌وجوی منابعی هستند که در کشور خود امکان دسترسی به آنها را ندارند. وجود منابع طبیعی، مواد اولیه خام، نیروی کار ارزان و مواردی از این دست، انگیزه لازم را برای سرمایه‌گذاران این گروه فراهم می‌کند تا در یک کشور دیگر سرمایه‌گذاری کنند. خصوصاً برای شرکت‌های تولیدی که قصد کسب مزیت صادراتی در محصولات تولیدی خود دارند، هزینه عوامل تولید بسیار اهمیت پیدا می‌کند و در صورتی که یک کشور در هزینه عوامل تولید دارای مزیت باشد، سرمایه‌های خارجی به سمت این کشور سوق پیدا می‌کند. برخلاف گروه افقی (جویندگان بازار) در این گروه که گروه عمودی نیز نامیده می‌شود، اساساً بخشی از زنجیره تولید به طور کامل به کشور میزبان منتقل شده و قسمت عمده‌ای از مراحل تولید در کشور میزبان صورت می‌گیرد. کشورهایی که دارای منابع غنی نفت، گاز و همچنین نیروی کار ارزان هستند معمولاً مقصد اصلی چنین سرمایه‌گذاری‌هایی هستند.

گروه سوم گروه «جویندگان کارایی» نامیده می‌شوند. زمانی که شرکت‌های تولیدی احساس می‌کنند در اثر توزیع جغرافیایی فعالیت‌های خود (که می‌تواند بازدهی ناشی از مقیاس را به همراه داشته باشد) می‌توانند کارایی خود را بهبود دهند، اقدام به سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی می‌کنند.

بر اساس گروه‌بندی که در بالا بر اساس انگیزه سرمایه‌گذاران ارائه شد، اکنون به راحتی می‌توان عوامل موثر بر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را شناسایی کرد. در حالت کلی، عوامل موثر بر سرمایه‌گذاری به سه دسته عوامل سیاسی، عوامل اقتصادی و عواملی که بر انجام کسب و کار اثرگذار هستند، قابل تقسیم‌بندی هستند. در این چارچوب در زیر به مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر سرمایه‌گذاری خارجی اشاره می‌شود.

اندازه بازار

اندازه بازار یک کشور که معمولاً با تولید ناخالص داخلی آن کشور یا با تولید ناخالص داخلی سرانه اندازه‌گیری می‌شود، یکی از مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی است. البته بر اساس طبقه‌بندی که در بالا انجام شد، متغیر اندازه بازار بیشتر سرمایه‌گذاری از نوع افقی را تحت تاثیر قرار می‌دهد و تقریباً بر سرمایه‌گذاری از نوع عمودی بی‌اثر است. اینکه اندازه بازار می‌تواند بر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی اثرگذار باشد تفسیر کاملاً ساده‌ای دارد؛ هرچقدر اندازه بازار یک کشور بزرگ باشد یا به عبارت دیگر، هر چقدر قدرت خرید مردم یک کشور بیشتر باشد، امکان فروش و کسب سود بیشتر برای تولیدکنندگان یک محصول وجود خواهد داشت؛ همچنین تولیدکنندگان به دلیل بزرگ بودن بازار، امکان استفاده از منافع ناشی از مقیاس و استفاده بهینه از منابع را خواهند داشت.

ایران بعد از ترکیه و عربستان سومین اقتصاد بزرگ خاورمیانه (نمودار2) و بیست‌و‌نهمین اقتصاد بزرگ دنیا‌ست، در سال 2014، تولید ناخالص داخلی ایران به قیمت‌های جاری حدود 415 میلیارد دلار بوده که از تولید ناخالص داخلی بسیاری از اقتصادهای توسعه‌یافته مانند فنلاند، دانمارک، نیوزیلند و... بیشتر بوده است. به عبارت دیگر، اقتصاد ایران یک بازار بزرگ برای مصرف به شمار می‌رود و می‌تواند برای سرمایه‌گذاران جذابیت داشته باشد (نمودار 2).

درجه باز بودن تجاری

درجه باز بودن تجاری (که معمولاً به صورت نسبت ارزش کل تجارت یک کشور به تولید ناخالص داخلی آن یا میانگین وزنی تعرفه‌های اعمال‌شده محاسبه می‌شود) از دیگر عوامل موثر بر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی است، البته نحوه اثرگذاری درجه باز بودن تجاری بسته به نوع سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی می‌تواند متفاوت باشد. در صورتی که سرمایه‌گذاری به منظور دسترسی به بازار داخلی یک کشور باشد، وجود موانع تجاری و تعرفه‌های بالا که امکان واردات کالای مشابه را سلب کند، سبب تشویق سرمایه‌گذاران شده و سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی افزایش پیدا می‌کند. اما در مقابل، در صورتی که سرمایه‌گذاری از نوع عمودی باشد و سرمایه‌گذاری برای استفاده از منابع ارزان کشور میزبان و تولید کالا با هزینه تمام‌شده کمتر و صادرات کالای تولید‌شده باشد، بسته بودن کشور میزبان به لحاظ تجاری، می‌تواند آثار سوء بر ورود سرمایه خارجی داشته باشد.

ایران یکی از کشورهایی است که به لحاظ درجه باز بودن تجاری بدترین وضعیت را داراست. بر اساس آمار مجمع جهانی اقتصاد در میان 144 کشور جهان، ایران رتبه 144 را به لحاظ باز بودن تجاری و میزان تعرفه‌ها دارد. همه کشورهای خاورمیانه و البته جهان وضعیت بهتری در مقایسه با ایران دارند (نمودار 3).

هزینه‌های نیروی کار و بهره‌وری

دستمزد به عنوان معیاری برای هزینه نیروی کار یکی از عوامل موثر در جذب یا دفع سرمایه‌گذاری خارجی است. خصوصاً برای صنایعی که کاربر هستند، عامل هزینه نیروی کار مصداق بیشتری دارد. در واقع، در صنایعی که سرمایه‌گذار به قصد صادرات اقدام به سرمایه‌گذاری در کشور میزبان می‌کند، پایین بودن هزینه نیروی کار مزیت رقابتی مناسبی برای تولیدکننده ایجاد خواهد کرد و سرمایه‌گذاری را به لحاظ اقتصادی توجیه خواهد کرد.

در میان 144 کشور جهان که مورد بررسی مجمع جهانی اقتصاد قرار گرفته‌اند ایران جزو کشورهایی است که بدترین وضعیت را در کارایی بازار کار دارد. در میان این 144 کشور ایران رتبه 142 دارد. در میان کشورهای خاورمیانه نیز ایران بدترین وضعیت را در کارایی بازار کار دارد (نمودار 4).

ریسک سیاسی

ناپایداری سیاسی، تغییر رژیم و جنگ‌های داخلی عواملی هستند که می‌توانند ورود سرمایه خارجی به کشورها را تحت تاثیر قرار دهند. در واقع وجود ریسک سیاسی موجب می‌شود سرمایه‌گذاران نسبت به امنیت سرمایه خود در کشور میزبان اطمینان کافی نداشته باشند و با وجود سودآور و جذاب بودن سرمایه‌گذاری، از این امر اجتناب کنند.

زیرساخت‌ها

زیرساخت مفهوم وسیعی است و می‌تواند ابعاد گسترده‌ای از وضعیت یک کشور را شامل شود. زیرساخت هم می‌تواند به معنای وجود راه‌ها، بنادر، خطوط ریلی و امکانات ارتباطی باشد و هم می‌تواند در قالب توسعه نهادهای یک کشور مانند نهادهای قانونگذاری، اجرایی، قضایی و... مطرح باشد. زیرساخت‌های مناسب در یک کشور در واقع به معنای وجود امکانات تولید در یک کشور و همچنین امنیت سرمایه است و بالطبع وجود زیرساخت در یک کشور می‌تواند به جذب سرمایه‌گذاری خارجی کمک کند.

ایران در میان 144 کشوری که توسط مجمع جهانی اقتصاد ارزیابی شده‌اند به لحاظ زیرساخت‌ها در رتبه 69 قرار دارد. اما نکته‌ای که وجود دارد در این عامل اثرگذار بر سرمایه‌گذاری خارجی هم ایران رتبه بدتری در مقایسه با چهار کشور همسایه، یعنی ترکیه، عربستان سعودی، قطر و کویت دارد (نمودار 5).

رشد اقتصادی

مطالعات تجربی محققان نشان می‌دهد ورود سرمایه‌های خارجی به کشورهایی که رشد اقتصادی بالاتری دارند، بیشتر از کشورهایی است که رشد اقتصادی پایینی دارند یا اصلاً رشد اقتصادی ندارند. در واقع در کشورهایی که رشد اقتصادی بالاست، امکان کسب سود بیشتر بوده و طبیعتاً این امر بر ورود سرمایه خارجی اثرگذار است.

نمودار 6، میانگین رشد اقتصادی سالانه ایران و کشورهای همسایه را در بازه سال‌های 2004 تا 2013 نشان می‌دهد. همان‌طور که در این نمودار نیز مشخص است، در میان چهار کشور همسایه ایران دارای کمترین مقدار متوسط سالانه رشد اقتصادی در 10 سال اخیر بوده است.

ارزش‌گذاری نرخ ارز

پایین بودن ارزش پول ملی یک کشور می‌تواند یکی از محرک‌های ورود سرمایه خارجی به داخل آن کشور باشد؛ در واقع پایین بودن ارزش پول یک کشور به این معناست که از یک‌سو، سرمایه‌گذار با قیمت کمتری می‌تواند تجهیزات و عوامل تولید را خریداری کند و از سوی دیگر، در صورتی که محصول تولیدی، کالای صادراتی باشد می‌تواند درآمد بیشتری را برای سرمایه‌گذار فراهم آورد. مجموع این دو عامل باعث می‌شود رابطه میان ارزش‌گذاری پایین نرخ ارز و جریان سرمایه ورودی به یک کشور، رابطه‌ای مثبت باشد. این عامل در مورد سرمایه‌گذاری خارجی عمودی مصداق بیشتری دارد.

ریال ایران در سال‌های اخیر، یکی از واحدهای پولی بوده است که بیشترین کاهش ارزش را تجربه کرده است و این موضوع توانسته است مزیت رقابتی برای کالاهای صادراتی ایران ایجاد کند. برآیند کلی این موضع می‌تواند تا حدی سبب تقویت ورود سرمایه‌گذاری خارجی به کشور شود.

مالیات

مالیات و قوانین مالیاتی یک کشور از دیگر عوامل مهم اثرگذار بر سرمایه‌گذاری خارجی است. در واقع مقادیر بالای مالیات می‌تواند به عنوان عاملی تلقی شود که سبب افزایش هزینه تمام‌شده یا به عبارت دیگر کاهش سود بنگاه‌ها می‌شود. بنابراین طبیعی است که بالا بودن نرخ مالیات ورود پایین‌تر سرمایه خارجی را نیز به همراه داشته باشد.

ایران جزو کشورهایی است که نرخ مالیات در آن نسبتاً بالاست. در میان 144 کشور، بر اساس آمار مجمع جهانی اقتصاد، ایران رتبه 97 را در نرخ مالیات داراست. در میان کشورهای همسایه نیز ایران بدترین وضعیت را دارد.

بالا بودن سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی

شاید اینکه بالا بودن ورود سرمایه‌گذاری خارجی به یک کشور به عنوان عامل اثرگذار بر سرمایه‌گذاری خارجی تلقی شود، کمی متناقض به نظر برسد اما شرکت‌های خارجی اغلب تمایل دارند تمرکز جغرافیایی داشته و در کنار سایر شرکت‌ها باشند تا بتوانند ارتباط لازم برای انجام پروژه‌ها را داشته باشند، از سوی دیگر بالا بودن میزان سرمایه‌گذاری خارجی در یک کشور به معنای این است که امکان انجام کسب و کار در داخل آن کشور وجود دارد و این موضوع سبب می‌شود سرمایه‌گذاران خارجی به سرمایه‌گذاری در آن کشور ترغیب شوند.

همان‌طور که در نمودار 1 مشاهده شد، وضعیت ایران در ورود سرمایه خارجی چندان مناسب نیست و در میان کشورهای همسایه کمترین مقدار را داشته است.

نتیجه‌گیری

پس از معرفی متغیرهای اثرگذار بر سرمایه‌گذاری خارجی و بررسی وضعیت ایران در این متغیرها مشخص شد که ایران در اکثر عوامل یادشده وضعیت چندان مطلوبی ندارد و ارزش پایین پول ملی، بزرگ بودن نسبی اندازه بازار و وجود منابع طبیعی سرشار تنها مزیت‌هایی هستند که ایران در جذب سرمایه خارجی داراست. بنابراین در صورتی که در دوره پساتحریم این عزم جدی از سوی دولتمردان وجود دارد که ورود سرمایه خارجی به کشور را تسهیل کنند، می‌بایست به متغیرهایی که در بالا به آنها اشاره شد، توجه بیشتری صورت گیرد و تلاش شود که جایگاه ایران در این متغیرها در جهان یا حداقل در میان کشورهای همسایه بهبود یابد.