مولفه‌های محاسبه رشد

رشد اقتصادی را می‌توان درصد تغییر در تولید ناخالص داخلی واقعی در دوره‌ای معین، تعریف کرد. البته می‌توان از تولید ناخالص داخلی اسمی نیز رشد گرفت و حتی از تولید ناخالص داخلی سرانه، ولی تنها اولین تعریف است که در مراجع و سازمان‌های آماری دنیا با عنوان تعریف رایج و مرسوم رشد اقتصادی شناخته می‌شود.

پس در راستای محاسبه این شاخص مهم و تعیین‌کننده، در ابتدا باید تولید ناخالص داخلی اسمی را محاسبه کرد و پس از آن، این عدد را به‌واسطه شاخص قیمتی متناسب تعدیل کرد. باید توجه داشت که در عمل تعدیل قیمتی تولید ناخالص داخلی اسمی را می‌توان در زیربخش‌های اصلی یا فرعی‌تر آن انجام داد و بدون محاسبه تولید ناخالص داخلی اسمی، با واقعی ساختن زیر‌بخش‌های اسمی مستقیماً زیر‌بخش واقعی را محاسبه کرد.

در ادبیات اقتصادی چند روش مختلف برای محاسبه تولید ناخالص داخلی معرفی شده است که عمده آنها سه روش ارزش افزوده، مخارج و درآمد است. در اولین روش یعنی روش ارزش افزوده، در نخستین گام ارزش افزوده بخش‌های مختلف اقتصادی محاسبه، تعدیل و جمع خواهند شد تا تولید ناخالص داخلی شکل گرفته‌شده در یک اقتصاد را نشان دهند. در دومین روش مجموع مخارج صورت گرفته‌شده در یک اقتصاد (مصرف، سرمایه‌گذاری، مخارج دولت و خالص صادرات) را به عنوان تولید ناخالص داخلی یک اقتصاد لحاظ می‌کنند و نهایتاً در آخرین روش یا روش درآمد، مجموع درآمدهای شکل گرفته‌شده برای تمام عوامل تولید اقتصاد را در یک دوره مشخص مورد محاسبه قرار داده و از آن به عنوان تولید ناخالص داخلی یاد می‌کنند. عمده روش‌های مورد استفاده در ارتباط با محاسبه تولید ناخالص داخلی در ایران روش ارزش‌افزوده و روش مخارج است.

در اقتصاد ایران رشد اقتصادی را که از اصلی‌ترین آمارهای رسمی هر اقتصادی است دو نهاد مرکز آمار ایران و بانک مرکزی محاسبه می‌کنند. البته یکپارچه نبودن نظام آماری مشکلی نوپا و نوظهور نیست. متاسفانه این امر تنها مختص به نرخ رشد اقتصادی نیست بلکه در مساله نرخ تورم نیز با مساله‌ای مشابه روبه‌رو هستیم.

دولت تدبیر و امید در راستای از بین بردن این مساله تلاش‌های قابل توجهی انجام داده و امید است که در اسرع وقت راه چاره‌ای برای از بین بردن این معضل اندیشیده و تصمیمی مناسب همانند رویه قبلی حاکم بر تصمیم‌گیری در سایر امور مهم و کلان کشور اتخاذ کند. بر اساس ماده 54 قانون برنامه پنجم توسعه کشور مرکز آمار ایران تنها مرجع رسمی تهیه، اعلام و انتشار آمارهای رسمی است و در راستای تبعیت و پیروی از قانون بر مراجع، نهادها و سایر استفاده‌کنندگان از آمارهای رسمی لازم است تنها به استفاده از آمارهای رسمی تهیه‌شده توسط مرکز آمار ایران بپردازند.

قبل از تحلیل و بررسی این شاخص یادآور می‌شود که مرکز آمار ایران در چند روز اخیر به ارائه شاخص رشد اقتصادی شش‌ماهه نخست سال 1394 پرداخت که این گزارش از چند بعد قابل توجه است. اولین بعد، سرعت قابل توجه و فراتر از حد انتظار محاسبه این شاخص است که علاوه بر رعایت استانداردهای محاسباتی بین‌المللی از لحاظ مدت زمان محاسبه این شاخص، کشور ایران هم‌رده کشورهای پیشگام و پیشرفته در زمینه تهیه آمارهای رسمی قرار گرفته است. عمده دلیل این مساله استفاده مرکز آمار ایران از تکنولوژی‌های روز و کارآمد جهانی در حوزه‌های گردآوری و محاسبات شاخص و بهره‌گیری از کارشناسان خبره و متخصص حوزه آمار در تمامی مراحل و فرآیند تولید شاخص‌ها و اطلاعات است.

به‌روز بودن، سریع بودن و صحیح بودن آمارها از جمله مهم‌ترین الزامات و سنگ‌بنای تصمیم‌گیری‌ها و سیاستگذاری‌های به‌موقع و کارآمد است که در این راستا مرکز آمار ایران عملکرد قابل قبولی داشته است.

بعد قابل توجه دیگر صحت و سلامت این آمار است. اصول و مبانی تئوریک و استاندارد مورد استفاده برای تهیه این شاخص، اصولی علمی هستند که مراجع و مراکز بین‌المللی علمی آنها را تایید و استفاده از آنها را توصیه کرده‌اند. از دیگر سو مطالعات و مشاهدات سایر نهادها و سازمان‌ها هم‌راستا با اطلاعات این گزارش است. از جمله این مطالعات، مطالعه مشترک پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی و اتاق بازرگانی و صنایع و معادن تهران در حوزه شرکت‌های بورسی است که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد.

بر اساس گزارش اعلام‌شده از سوی مرکز آمار ایران نرخ رشد اقتصادی شش‌ماهه نخست سال 1394 تقریباً مثبت یک درصد است. در این گزارش گروه صنعت که شامل بخش‌های نفت و معدن و ساختمان نیز بوده است نرخ رشدی معادل منفی 1 /1 داشته است و بخش‌های کشاورزی و خدمات به ترتیب نرخ‌های رشد 7 /5 و 9 /0 را داشته‌اند.

در این گزارش تنها گروه صنعت رشدی منفی داشته است. در ارتباط با منفی بودن نرخ رشد صنعت پیش از این گزارش‌های مرکز آمار ایران با عنوان شاخص مقدار صنعت و شاخص مقدار معدن برای فصل نخست سال این مهم را یادآور شده بودند. در این راستا مطالعه‌ای نیز توسط پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی و اتاق بازرگانی و صنایع و معادن تهران برای شرکت‌های بورسی انجام گرفت که نتیجه آن گزارش حاکی از رشد منفی شاخص تولید صنعتی شرکت‌های بورسی بوده است. لذا این مساله که در طی ماه‌های سپری‌شده از سال جاری با رشد منفی بخش صنعت مواجه بوده‌ایم، مساله‌ای واضح است.

در رابطه با پاره‌ای اظهارنظرها و شبهات مطرح‌شده به شاخص رشد اقتصادی اعلام شده، بر این نکته باید تاکید داشت که در آمارهای اعلام‌شده مرکز آمار ایران که مبتنی بر روش‌ها و استانداردهای بین‌المللی است و کارشناسان خبره و متخصص آنها را تهیه کرده‌اند، نمی‌تواند جای شک و شبهه‌ای وجود داشته باشد. مرکز آمار ایران از نظر سیاسی نهادی مستقل بوده و جدای از مسائل و فضاهای سیاسی همواره در راستای تعهد حرفه‌ای خود برای تهیه و تدارک به‌روزترین و صحیح‌ترین آمارها بیشترین تلاش خود را داشته است. البته هرگز برای بهبود و ارتقای سطح کیفی و کمی اطلاعات تهیه‌شده حد و مرزی وجود نخواهد داشت ولی با توجه به امکانات و موقعیت‌های موجود به نظر اینجانب مرکز آمار ایران عملکردی عالی داشته است.

بر اساس اطلاعات اینجانب و تجربه شخصی فعالیت بین سال‌های 1387 تا 1392 در مرکز آمار ایران، به صراحت می‌توانم بگویم کارشناسان مرکز آمار ایران در زمینه‌های تخصصی فعالیت خود همواره از بهترین‌ها و متخصص‌ترین‌ها در بدنه کارشناسی کشور بوده‌اند و تاکنون به شکل بسیار خوبی پاسخگوی این مسوولیت بوده‌اند و اعتقاد دارم به غیر از مرکز آمار ایران هیچ نهاد یا سازمان دیگری دارای توانایی و مناسب ایفای این نقش نیست. به همین دلیل ماده 54 قانون برنامه پنجم توسعه کشور هم به درستی مرکز آمار ایران را تنها مرجع رسمی تهیه، اعلام و انتشار آمارهای رسمی تعیین کرده است (شایان ذکر است که در اکثر کشورهای دنیا از جمله کشورهای توسعه‌یافته و پیشرفته، مرجع رسمی تهیه آمارهای رسمی کشور، مراکز آمار هستند). البته از تلاش‌ها و حمایت‌های دولت تدبیر و امید هم در راستای تجهیز و فراهم‌سازی امکانات لازم برای ایفای این نقش به شکلی بهتر و اصولی‌تر باید تشکر کرد.

طی روزهای گذشته همچنین کارشناسان و منتقدان آمار به تفاوت نرخ‌های رشد و تورم از سوی مرکز آمار و بانک مرکزی اشاره‌هایی داشته‌اند که اینجانب با توجه به سابقه کاری و مطالعاتی در این باره توضیحاتی ارائه می‌کنم. در ارتباط با نرخ تورم به علت اینکه سال‌های پایه هر دو سازمان یکسان است (1390) قاعدتاً این نرخ‌ها به هم نزدیک‌تر و اختلاف‌ها کمتر هستند. البته من با سیستم محاسبه تورم در مرکز آمار ایران آشنایی کامل دارم و آن را می‌شناسم و بر اساس این اطلاع بیان می‌کنم تورم محاسباتی مرکز آمار ایران بر اساس روشی است که سازمان ملل متحد بر اساس اصول مبنایی و علمی آن روش را اکیداً توصیه کرده است ولی مطمئن نیستم که بانک مرکزی از این روش استاندارد و جهانی استفاده کند. در ضمن حجم نمونه‌ها و گستره پوششی طرح اجرایی مرکز آمار ایران بسیار بالاتر از این گستره برای بانک مرکزی است که طبیعتاً این اختلاف‌ها منجر به بروز اختلافاتی در نرخ شاخص‌های مورد محاسبه می‌شود. در ارتباط با نرخ رشد اقتصادی نیز به همین شکل.
مرکز آمار ایران تمام آمارهای رسمی را با استفاده از دستورالعمل‌های استاندارد تهیه می‌کند، از چگونگی و نحوه نمونه‌گیری گرفته تا تهیه شاخص‌ها. از آنجا که این شاخص حاصل تجمیع بسیاری از زیرمجموعه‌هاست و در راستای تولید آن چندین طرح جداگانه به اجرا درمی‌آید و گاه در اجرای این زیرطرح‌ها نیز از روش‌های متفاوتی استفاده می‌شود، لذا وجود اختلاف‌هایی بین نرخ‌های دو سازمان چندان دور از ذهن نیست.