چشم روی چشم

چشم ‌و ‌هم‌چشمی یعنی بالیدن به تعداد یا نوع اشیا و کالاهای اطرافمان، بالیدن به رفتارمان تا فامیل، دوست و آشنا را حیرت‌زده کند. نازیدن به تعداد ملک و خانه و ماشین و دارایی‌های دیگر. ریشه‌های هم‌چشمی چگونه تمام شئون زندگی‌هایمان را فرا گرفت که رسومات مختلف ایرانیان را آغشته کرد. پدیده چشم ‌و‌ هم‌چشمی خاصه، آیین‌ها و مراسم‌ها را آلوده نکرده است. اما اشاره به این مصادیق، دست‌کم، عمق چاهی را که اغلب مردمان این سرزمین در آن گرفتار آمده‌اند، نشان می‌دهد. مقصود از گردآوری این پرونده نیز نگاهی جامعه‌شناختی به پدیده رایج چشم ‌و ‌هم‌چشمی است. در فرهنگ لغت دهخدا عبارت چشم ‌و ‌هم‌چشمی با واژه‌هایی چون رقابت و برابری کردن معنا شده است. رقابت و برابری کردن در برتری‌جویی و کسب برتری. با این وصف و با فرض گرفتن چنین تفسیری، رفتارها و عادات چشم و هم‌چشمانه بسیاری در ذهن تداعی خواهد شد. آیا نیت والدینی که خود را به آب و آتش می‌زنند و حتی به قیمت مقروض شدن، فرزند خود را در مهد کودکی اسم و رسم‌دار ثبت‌نام می‌کنند، فخرفروشی به اطرافیان نیست؟ اگر بخشی از انگیزه آنها از این تکاپو، پیشرفت تحصیلی فرزندشان باشد، دست‌کم، بخشی از انگیزه آنها، مباهات به ثبت‌نام در این مهد کودک است. یا خانواده‌ای که با وجود چند فرزند، دشواری زندگی در آپارتمانی کوچک را به جان می‌خرد و در عین حال، با اتومبیلی گران‌قیمت خیابان‌ها را گز می‌کند، مقصودی جز تفاخر به اطرافیانش دارد؟ جامعه‌شناسان و صاحب‌‌نظران علوم اجتماعی، منشاء برخی آسیب‌های اجتماعی و جرائم را به پدیده چشم و هم‌چشمی، نشانی می‌دهند. آنها هرگاه می‌خواهند این مدعای خویش را به اثبات برسانند، افزایش سن ازدواج را از آستین بیرون می‌کشند. افزایش سن ازدواج به این دلیل که جوانان دم‌بخت، از سر حسادت به جوانان فامیل یا دوست و آشنا به ازدواج با خواستگاران معمولی خود رضایت نمی‌دهند یا برای فخرفروشی به دیگران، توقع خود را از برگزاری مراسم عروسی یا تامین امکاناتی چون خانه، اتومبیل یا جهیزیه بالا برده‌اند.

روانشناسان به پدیده چشم و هم‌چشمی به عنوان نوعی نارسایی و نقص می‌نگرند که با منشاء احساس حقارت و خود‌کم‌بینی بروز می‌کند. از زعم آنان، این افراد از اعتماد به نفس کافی برخوردار نبوده و خود را در نگاه دیگران تعریف می‌کنند. جالب اینکه برخی جامعه‌شناسان، پدیده چشم و هم‌چشمی را به مثابه اتومبیلی توصیف می‌کنند که اگر قواعد ایمنی استفاده از این خودرو رعایت شود، راننده‌اش را به مقصد می‌رساند و چنانچه این اصول نادیده گرفته شود، راننده را دچار آسیب خواهد کرد. از نگاه آنان، این مهم است که چشم و هم‌چشمی در چه گروهی رواج یافته است. برای مثال، اگر این نوع رقابت در میان گروهی صورت گیرد که به دنبال کسب مدارج علمی بالاتر هستند، نه‌تنها خود، بلکه جامعه پیرامونی خود را نیز منتفع خواهند کرد. نتایج پژوهشی که در سال 88 توسط سازمان ملی جوانان صورت گرفته است، نشان می‌دهد 25 درصد از زنان چشم‌ و هم‌چشمی دارند، 10 درصد این افراد به دلیل مشکلات روانی و کمبودهای دوران کودکی و 15 درصد نیز به دلیل حسادت و رقابت منفی چشم ‌و هم‌چشمی می‌کنند.

این گزارش همچنین نشان می‌دهد، زنان بیشتر از مردان گرایش به چشم ‌و هم‌چشمی دارند و عمده شکل رایج چشم و هم‌چشمی‌‌ها در آنان نو کردن و خرید وسایل خانه است.