سایه روشن‌های مناسبات ایران و انگلیس

سفارتخانه‌ها فعالیت خود را از سر می‌گیرند و کاردارهای غیرمقیم در تهران و لندن ساکن می‌شوند اما به نظر نمی‌رسد هیچ نقطه قوتی در پایان دادن به کشمکش‌های دوساله ایران و انگلیس وجود داشته باشد. هرچند ویلیام هیگ، وزیر خارجه انگلیس بگوید که این اقدام گام‌های اولیه برای بازگشایی سفارتخانه‌های دو کشور است اما به نظر می‌رسد مناسبات دوجانبه تهران و لندن بیش از روابط فی‌مابین از نحوه مواجهه ایران و جامعه جهانی و یا به عبارت دیگر جامعه غربی اثرپذیر باشد.

افت و خیز روابط ایران و انگلیس پس از حوادث 88
نزدیک به دو سال پیش بود که تعدادی از جوانان پرشور با بالا رفتن از دیوار سفارت انگلیس و به آتش کشیدن پرچم این کشور به افزایش تنش‌های سیاسی تهران و لندن که از آشوب‌های انتخابات 88 آغاز شده بود، دامن زدند و در نهایت نیز منجر به قطع کامل روابط شد. در آن زمان ایران، انگلیس را متهم به حمایت از آشوب‌های حوادث پس از انتخابات می‌کرد و مقامات لندن نیز می‌گفتند دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران با غل و غش همراه بوده است. اما بالا گرفتن اختلافات ایران و انگلیس از آنجا آغاز شد که برخی از نمایندگان مجلس هشتم با تدوین طرحی که لندن را متهم به حمایت از حوادث پس از انتخابات ایران می‌کرد، خواستار کاهش رابطه با انگلیس و تقلیل سطح روابط دوجانبه شدند. هرچند که در همان اثنای کار مخالفت صریح دستگاه سیاست خارجی کشور را پیش روی خود دیدند. مقامات وزارت خارجه با طرح این موضوع که کاهش سطح روابط سیاسی با انگلیس بر سطوح دیگر روابط تاثیرگذار است خواستار بررسی‌های بیشتر طرح مذکور شدند و علی لاریجانی نیز در مقام ریاست مجلس رای به بازگشت طرح به کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی داد. مقامات دستگاه سیاست خارجی کشور معتقد بودند بهتر است روابط تا سطح کاردار کاهش پیدا کند تا اینکه بخواهد به قطع کامل مناسبات بینجامد. اما با وجود این کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس وزارتخانه‌های صنایع و معادن، بازرگانی (صنعت، معدن و تجارت کنونی) و علوم، تحقیقات و فناوری را ملزم کرد تا راه‌های کاهش سطح روابط اقتصادی و آموزشی را به اطلاع مسوولان وزارت خارجه برسانند تا تصمیمات مقتضی برای تقلیل روابط با انگلیس اتخاذ شود، هرچند که در عمل هیچ اقدامی صورت نگرفت و این طرح نیز با مهر مغایرت با مصالح ملی مسکوت ماند. در این میان بودند نمایندگانی که هر از گاهی با به میان کشیدن اظهارات مقامات انگلیسی که در انتقاد از نحوه برخورد با حامیان آشوب‌ها مطرح می‌شد موضوع تقلیل روابط با لندن را یادآوری می‌کردند اما با تاکیدات مقامات وقت دستگاه سیاست خارجی کشور که این امر نیازمند ارزیابی‌های بیشتر است، دیگر آن را دنبال نمی‌کردند.

تحریم بانک مرکزی جرقه آتش روابط تهران و لندن
اما در نهایت با قرار گرفتن نام بانک مرکزی ایران در لیست سیاه تحریم‌های انگلیس خاکسترهای آتش نیمه‌سوخته روابط تهران و لندن مجدداً شعله‌ور شد که نتیجه آن نیز تصویب طرحی دو‌فوریتی برای تنزل روابط تا سطح کاردار بود. دو روز پس از تصویب این طرح نیز عده‌ای از دانشجویان تجمع‌کننده در برابر ساختمان سفارت بریتانیا در تهران وارد ساختمان سفارت شدند و پرچم این کشور را پایین آوردند تا کار را یکسره کرده باشند. اقدامی که واکنش شدید مسوولان دستگاه سیاست خارجی کشورمان را به دنبال داشت و با ابراز تاسف مدیران وقت وزارت خارجه همراه بود. به دنبال این اتفاق بود که ویلیام هیگ، وزیر امور خارجه بریتانیا، اعلام کرد سفارت ایران در لندن تعطیل شده و دیپلمات‌های ایرانی نیز باید خاک بریتانیا را ترک کنند. اولتیماتیوم دولت انگلیس به دیپلمات‌های ایرانی برای ترک خاک این کشور در حالی صورت گرفت که دو کشور در حال پوست‌اندازی برای از سرگیری مجدد روابط بودند؛ دومینیک چیلکات سفیر بریتانیا در تهران به تازگی استوارنامه خود را تقدیم مقامات ایرانی کرده بود و قرار بود سفیر ایران در لندن نیز به زودی معرفی شود.

تلاشی نافرجام برای از سرگیری روابط ایران و انگلیس
در تابستان سال 91 و هفت ماه پس از تنزل سطح روابط تهران و لندن فرصتی فراهم شد تا علی‌اکبر صالحی و ویلیام هیگ همتای انگلیسی‌اش در حاشیه اجلاس کابل با یکدیگر دیدار کنند. هرچند که آن دیدار به بهانه بررسی تحولات سوریه و مذاکرات آتی ایران و 1+5 بود اما اصلی‌ترین موضوع مورد بحث بررسی ‌ساز و کار ارتقای سطح روابط بود که در عمل با توفیقی همراه نشد. البته همین دیدار نصفه و نیمه نیز کافی بود تا مخالفان از سرگیری مجدد روابط بر طبل و دهل بکوبند و پای صالحی را برای چند و چون ماجرا به مجلس بکشانند. با وجود آنکه مقامات وقت وزارت امور خارجه تاکید می‌کردند که طرف انگلیسی از طریق کشور ثالث آمادگی خود را برای دیدار با وزیر امور خارجه ایران ابراز داشته است اما خبرگزاری رویترز به نقل از وزارت خارجه بریتانیا خبر داده بود که «این گفت‌وگو و دیدار به دعوت و درخواست طرف ایرانی صورت گرفته است».

بهبود روابط در پس انتخابی جدید
با روی کار آمدن حسن روحانی به عنوان رئیس دولت یازدهم اما مناسبات تهران و لندن رنگ دیگری گرفت و وزارت امور خارجه بریتانیا همراه با وزارت امور خارجه اغلب کشورهای اروپایی، ضمن تبریک به رئیس دولت اعتدال‌گرا، خواستار افزایش روابط ایران و انگلیس شد. دیوید کامرون، نخست‌وزیر انگلیس نیز با ارسال نامه‌ای به روحانی ابراز امیدواری کرد روابط تهران و لندن در دولت جدید با بهبود همراه باشد. وی در این نامه آورده بود: «تهران می‌تواند راه متفاوتی را انتخاب کرده و به دنبال بهبود روابط با لندن باشد؛ گسترش روابط دوجانبه یک روند تدریجی است که منجر به حل و فصل برخی مسائل می‌شود. پس از آن نیز وزرای خارجه دو کشور در چند دوره مذاکره و گفت‌وگو که البته برخی از آنها بنا بر حل و فصل اختلافات فی‌مابین و بعضی از آنها برای بررسی روند گفت‌وگوهای ایران و اعضای گروه 1+5 بود، با یکدیگر دیدار کردند.» در خلال همین دیدارها بود که موضوع از سرگیری روابط دوجانبه مطرح شد و وزیر خارجه انگلیس نیز از تعیین کاردار غیرمقیم در سفارتخانه‌های دو کشور خبر داد. هر چند که به باور کارشناسان ورود اصطلاح کاردار غیرمقیم که از سوی وزیر خارجه انگلیس به همتای ایرانی‌اش پیشنهاد شده تنها در مواقعی است که کاردار دائمی مستقر در یک کشور، در کشور دیگری اکرادیته شود و بر همین اساس انتصاب کاردار غیرمقیم را شاید بشود تنها یک ژست سیاسی نامید مگر اینکه قطع یا تعلیق روابط دیپلماتیک مرتفع شود و نمایندگی‌های دیپلماتیک دو کشور فعالیت خود را در سطحی هرچند پایین از سر گیرند. اما با توجه به امکان برقراری تماس در جلساتی چون 1+5 و کنفرانس‌های بین‌المللی و یا حتی انتقال پیام‌های سیاسی توسط دیپلمات‌های کشورهای دیگر، چه لزومی برای استقرار کاردارهای غیرمقیم وجود دارد؟ مگر اینکه این روند بر اساس گفته‌های هیگ گام‌های اولیه در آغاز فصلی جدید از روابط باشد که در نخستین تلاش منجر به همکاری مجدد شرکت ملی نفت ایران با شرکت بریتیش پترولیوم انگلیس در میدان گازی رهوم دریای سیاه شد.