سال فرود

رویارویی ایران و عربستان بالاخره علنی شد. هر چند دولت یازدهم بعد از روی کار آمدن، بر اهمیت تعامل با کشورهای همسایه از جمله عربستان تاکید داشت و از برقراری روابط سیاسی با ریاض استقبال کرد، اما عملاً نه‌تنها پیشرفتی در روابط حاصل نشد، بلکه ظرف دو سال این رابطه نصفه و نیمه نیز به طور کامل قطع شد.

هرچند طرفین طی سال‌های اخیر بر سر بحران‌های منطقه‌ای از جمله سوریه و عراق تضاد منافع آشکاری داشتند، اما وقوع برخی حوادث در سال 1394 باعث رودررویی هرچه بیشتر دو کشور شد. در روزهای آغازین نوروز بود که عربستان به یمن حمله کرد؛ تهاجمی که برخی تحلیلگران آن را جنگ نیابتی ایران و عربستان تلقی کردند.

هنوز چند روزی از حمله عربستان به یمن نگذشته بود که خبر رسید دو نوجوان ایرانی پس از به‌جا آوردن حج عمره، در فرودگاه جده مورد تعرض ماموران سعودی قرار گرفته‌اند. بعد از رسانه‌ای شدن این موضوع، مقامات وزارت خارجه و سازمان حج و زیارت به افکار عمومی اطمینان دادند این موضوع را به جد پیگیری خواهند کرد. چندی بعد حسین امیرعبداللهیان، معاون عربی-آفریقای وزارت خارجه اعلام کرد، با پیگیری‌های صورت‌گرفته، یک مقام عالی‌رتبه سعودی در دیدار سفیر کشورمان در ریاض اعلام کرده عاملان تعرض به دو نوجوان عمره‌گزار ایرانی بازداشت شده‌اند و به اشد مجازات خواهند رسید. ماجرا به همین‌جا ختم نشد و به دنبال دستور حسن روحانی، رئیس‌جمهور به وزیر ارشاد برای بررسی موضوع، علی جنتی 24 فروردین اعلام کرد: به سازمان حج دستور داده شده تا زمان محاکمه و مجازات افراد خاطی، حج عمره متوقف شود. چند ماه بعد، دو حادثه پی‌درپی که باز هم برای حجاج ایرانی رخ داد، موجب تیرگی بیشتر روابط دو کشور شد. در پی وقوع توفان در مکه، یکی از جرثقیل‌هایی که برای کارهای عمرانی در مسجدالحرام نصب شده بود، سقوط کرد و به دنبال آن، شمار زیادی از زائران از جمله یک ایرانی کشته و ده‌ها ایرانی دیگر نیز مجروح شدند. این، تنها حادثه حج تمتع 94 نبود. دوم مهر همزمان با عید قربان، در مراسم رمی جمرات، سوءمدیریت مسوولان سعودی و ازدحام حجاج، باعث کشته شدن دست‌کم 7477 زائر از جمله 464 زائر ایرانی شد. بعد از این فاجعه، ایران ضمن اعلام سه روز عزای عمومی، مقامات عربستانی را مقصر اصلی خطاب کرد و خواهان عذرخواهی آنها شد؛ موضوعی که سعودی‌ها آن را رد کردند و بی‌توجهی زائران به دستورات مسوولان را عامل رخ دادن این فاجعه دانستند. اتفاق دیگری که تنش در روابط دو کشور را به اوج خود رساند، اعدام شیخ نمر، روحانی مخالف دولت عربستان بود که باعث اعتراضاتی در برخی کشورها از جمله ایران شد. معترضان در مشهد، پرچم عربستان را از ساختمان کنسولگری این کشور پایین کشیدند و مواد آتش‌زا به داخل ساختمان پرتاب کردند. در تهران نیز معترضان شبانه وارد ساختمان سفارت عربستان شدند، پرچم این کشور را پایین آوردند و سفارت را به آتش کشیدند. صبح روز بعد بود که عادل الجبیر وزیر خارجه عربستان اعلام کرد، ریاض روابط دیپلماتیک خود را با ایران قطع کرده است. او از هیات ایرانی خواست ظرف 48 ساعت خاک این کشور را ترک کنند. ایران نیز در واکنش به تصمیم عربستان با اعلام اینکه «ریاض پیش از این نیز با خطای راهبردی و اتخاذ رویکردهای شتاب‌زده و نسنجیده ناامنی‌ها در منطقه را تشدید کرده»، اعلام کرد عربستان با اعلام قطع رابطه خود با تهران نمی‌تواند بر خطای بزرگ اعدام رجلی دینی سرپوش گذارد. با این حال، ماجرا به همین جا ختم نشد و برخی کشورهای عربی تحت فشار عربستان به قطع یا کاهش روابط با ایران روی آوردند. اردن، قطر و کویت سفیر خود را از ایران فراخواندند. سودان، بحرین و جیبوتی نیز به طور رسمی روابط دیپلماتیک خود را با ایران قطع کردند. امارات نیز روابط خود را با ایران کاهش داد و کشورهای سومالی و مصر هم علیه ایران بیانیه صادر کردند. مجموع این عوامل بود که باعث شد، آتش زیر خاکستر روابط ایران و عربستان شعله‌ور و در نهایت به قطع کامل روابط تجاری و دیپلماتیک تهران و ریاض منجر شود.