مدیری برای تمام فصول

از دست دادن آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی مایه تالم و تاسف است. شخصیت ایشان در تاریخ ایران ماندگار خواهد شد. در جای‌جای کشور می‌توان اثرات و خاطراتی از ایشان را به صورت‌های مختلف مشاهده کرد و امروز همه درباره ابعاد مختلف شخصیت ایشان و به‌ویژه تاثیرگذاری سیاسی مرحوم آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی سخن می‌گویند، اما من می‌خواهم به بُعدی از شخصیت ایشان بپردازم که کمتر به آن پرداخته شده است. نحوه مدیریت ایشان در کار موضوعی است که باید بیشتر به آن پرداخته شود، اما تاکنون کمتر به آن توجه شده و حتی در زمان حیات آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی هم کمتر کسی درباره این بُعد شخصیتی ایشان سخن گفته است.

در مدیریت و اداره جامعه و اداره هر تشکیلاتی ابعاد مختلفی اهمیت دارد. یکی از ابعاد خاصی که می‌تواند در شخصیت یک مدیر وجود داشته باشد این است که بتواند مدیری چندوجهی باشد. به نظر من آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی این ویژگی را به‌تمامی داشت یعنی یک مدیر عالی بود که در زمانی که انتظار می‌رفت کار سیاسی انجام دهد و انقلابی باشد، آن‌گونه رفتار می‌کرد. همان شخصیت زمانی که باید جنگ را اداره می‌کرد، توانست فرمانده خوبی در جنگ باشد و هنگامی که قرار شد به عنوان رئیس‌جمهور فعالیت کند و جامعه را در امر اقتصاد و سیاست اداره کند، به‌خوبی توانست چنین کند. ایشان حتی در مقاطعی که لازم بود فراتر از یک مدیر اجرایی عمل کند؛ چه در راس مجلس، چه در راس مجلس خبرگان و چه در مجمع تشخیص مصلحت نظام توانست فراتر از مدیریت‌های قبلی‌اش اقدام و مسائل را اداره کند. به نظر من چندان به این بُعد از شخصیت آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی توجه نشده است.

هاشمی، یک مدیر اقتضایی

در مباحث مدیریتی می‌دانیم که وقتی فردی جنگ را اداره می‌کند، مدیری یک‌طرفه می‌شود و یک حالت سازماندهی‌شده و دستوردهنده از بالا به پایین دارد، اما کار کردن در مجلس حالتی دوستانه دارد و در واقع وقتی یک فرد می‌خواهد رئیس یک مجلس شود، باید کار فکری انجام دهد و به صورت تیمی کار کند. از سوی دیگر زمانی که فردی می‌خواهد کار اجرایی کند، باید بر اساس پروژه‌های زمان‌بندی‌شده و اولویت‌گذاری‌شده کارها را انجام دهد. توانایی مدیریت به همه این شیوه‌ها به‌ندرت در یک فرد جمع می‌شود، اما به نظر من همه این ابعاد مدیریتی به لحاظ شرایط زمانی، مکانی و مسوولیتی در شخصیت آیت‌الله هاشمی جمع بود؛ یعنی ایشان نمونه بارز یک مدیر اقتضایی بودند. در بحث مدیریت اقتضایی و اینکه یک مدیر با توجه به هر شرایطی می‌تواند به شکل مناسبی عمل کند، تئوری اقتضایی فیدلر وجود دارد. اگر نظریات فیدلر را ملاحظه کنیم، می‌بینیم در عمل کمتر مصداق و مثال واقعی برای آن وجود دارد، اما با نگاهی به کارنامه مدیریتی آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی به نظر می‌رسد عملکرد شخص ایشان می‌تواند بهترین نمونه و مصداق برای مدیریت اقتضایی باشد. البته در چند وقت اخیر می‌بینیم که ایشان را با بسیاری از روسای جمهور و مدیران ارشد کشورهای مختلف مقایسه کرده‌اند اما آیا واقعاً آن مدیران مانند آیت‌الله هاشمی تجربه‌ها و شرایطی تا این حد گوناگون را تجربه کرده‌اند؟ سابقه مبارزه‌های سیاسی و انجام کارهای سیاسی در زمان انقلاب اسلامی، بعد از آن مدیریت جنگ و سپس ریاست‌جمهوری دوران سازندگی، خاص کارنامه آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی است. جای تاسف است که ما به این جنبه از شخصیت ایشان کمتر توجه کرده‌ایم و از نظرات و دانشی که آن مرحوم در این زمینه داشتند، در زمان حیاتشان بهره نبرده‌ایم.

گرانبهاترین هدیه

از ویژگی‌هایی که شخص آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی داشتند این بود که ایشان به مدیران مجموعه خودشان توجه کامل داشتند و از ما حمایت کامل می‌کردند. در همین زمینه خاطره‌ای از ایشان به خاطر دارم که برایم بسیار ارزشمند است و اینجا برای اولین بار آن را مطرح می‌کنم. در اواسط دهه 80 زمانی که من دیگر مسوولیتی نداشتم، آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی هم دیگر مسوولیت اجرایی نداشتند و ارتباط چندانی با یکدیگر نداشتیم، روزی از دفتر ایشان با من تماس گرفتند و مقرر شد با ایشان ملاقاتی داشته باشم. پیش از آن ملاقات، ایشان به کربلا مشرف شده بودند و در آنجا هنگام تعویض سنگ مزار حضرت اباعبدالله، قطعه‌ای از سنگ مزار آن حضرت را به آیت‌الله هاشمی هدیه داده بودند. ایشان هم این سنگ را به قطعات کوچکی تبدیل کرده و به مدیران زمان خودشان هدیه دادند که ما همه آن سنگ‌ها را انگشتر کردیم. این انگشتر گرانبها که از مزار امام حسین (ع) است و در آن ملاقات توسط ایشان به من هدیه داده شد، جزو گرانبهاترین اموالی است که در اختیار دارم و ارزش بسیاری برایم دارد. در واقع ایشان حتی زمانی که دیگر با مدیرانش ارتباط کاری نداشت هم ما را فراموش نکرده بود. آقای هاشمی همیشه از مدیران و کارکنان خودش حمایت می‌کرد. این ویژگی و حمایت همیشگی ایشان از مدیران و کارکنانش برای ما بسیار ارزشمند بود و به عنوان یک ثمره ماندگار در ذهن، روح و دل همه ما باقی ماند.

جامع‌نگری آیت‌الله هاشمی

در عرصه اقتصاد نام آیت‌الله هاشمی با عنوان سردار سازندگی مطرح است چون بعد از دوران جنگ، ایشان برای دوران سازندگی برنامه‌ریزی کردند. آقای هاشمی با اتکا به نظرات کارشناسی و بر اساس اجماع تصمیماتی اتخاذ می‌کردند و هنگام اجرای این تصمیمات مصمم بودند. ایشان همین ویژگی را در زمان جنگ، هنگامی که مسوولیت فرماندهی جنگ را بر عهده داشتند و همچنین در زمان ریاست‌جمهوری داشتند.

آیت‌الله هاشمی در حوزه اقتصاد دیدگاه‌های قابل توجهی داشتند. چندی پیش من و همکارانم این سعادت را داشتیم که گزارش عملکرد سامانه گمرکی تازه راه‌اندازی‌شده را خدمت ایشان ارائه کنیم. ما این گزارش عملکرد را به خیلی از افراد ارائه داده‌ایم اما آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی به عنوان یک کارشناس و به صورت بسیار دقیق این مساله را بررسی و ابعاد مختلفی از آن را مطرح کردند. ایشان گفتند در زمان ریاست‌جمهوری خودشان مایل بوده‌اند چنین کاری را انجام دهند و چنین وظیفه‌ای را به وزیر ارتباطات کابینه خود محول کرده بودند اما آن زمان به دلایلی این امر محقق نشده است. پس از آن هم توضیحات دقیقی درباره این کار به ما ارائه کردند و ما هم بخشی از این نکات را فراگرفتیم تا نقاط ضعف خود را برطرف کنیم.

نکته مهم دیگری که در کار ایشان مشاهده می‌شد، جامع‌نگری و توجه به بخش‌های اساسی بود. ایشان در امور مختلف کار کارشناسی قابل توجهی انجام می‌دادند و سپس بر اساس آن، نقد می‌کردند و بعداً آن موضوع را دنبال کرده و کار را پیش می‌بردند. یکی از کارهایی که زمان ایشان انجام شد و من افتخار داشتم طبق دستور ایشان آن کار را انجام داده باشم، مربوط به مطالعات برای الحاق به سازمان جهانی تجارت بود. حدود چهار سال از سال 1371 تا 1374 ما برای اینکه بتوانیم از ناظر بودن در سازمان جهانی تجارت به عضویت در این سازمان تغییر وضعیت داشته باشیم، کارهای مطالعاتی انجام دادیم و بیش از پنج مرتبه در هیات دولت خدمت ایشان رفتیم و جزئیات را به ایشان گزارش دادیم و در نهایت تصمیم‌هایی گرفته شد که کار به نحو خودش دنبال شود. این نشان می‌دهد که مبنای تصمیم‌گیری ایشان در یک فرآیند کارشناسی بود تا آن کار به سرانجام برسد. ایشان حوصله و صبر بسیار به خرج می‌دادند و در زمان اجرا و بعد از اجرای یک طرح نیز به مجریان طرح توجه می‌کردند. ما باید از این ویژگی‌ها و روال کاری ایشان الگو بگیریم که امیدواریم این کار انجام شود.

از طرف دیگر ایشان برای پروژه‌های مختلف اقتصاد ایران وقت صرف کرده‌اند. پارس جنوبی یکی از این پروژه‌هایی است که ایشان وقت قابل توجهی برای آن گذاشتند. من به عنوان کسی که مدتی افتخار حضور در صنعت نفت را داشتم و بعداً عضو هیات مدیره پتروپارس شدم و کار را دنبال کردم از نزدیک پشتیبانی ایشان از پارس جنوبی را شاهد بودم. بر همین اساس باور دارم که ثمره کار ایشان در جای‌جای کشور وجود دارد. یاد ایشان گرامی.