فساد فراملی

  محمد ناظری : با روی کار آمدن دولت جو بایدن در آمریکا صحبت از برداشته شدن تحریم‌ها بیشتر شده است و دولت ایران بر انجام سریع آن تاکید دارد. اما در این راه علاوه بر موانع سیاسی و دیپلماتیک و حقوقی، موانع اقتصادی هم وجود دارد. موانع اقتصادی لغو تحریم‌ها را می‌توان ذیل نوعی از «اقتصاد غیررسمی» تعریف کرد.  اقتصاد غیررسمی به سه دسته کلی تقسیم می‌شود. یک دسته اقتصاد غیرقانونی است که شامل فعالیت‌هایی مجرمانه مثل مواد مخدر می‌شود. دسته دوم فعالیت‌هایی مانند دستفروشی و مسافربری با وسایل نقلیه شخصی یا «تولیدات غیرثبتی» هستند که به دلیل توسعه‌نیافتگی فرآیندهای تولید یا کوچکی بیش از حد مقیاس آنها، در آمارها گنجانده نمی‌شوند. دسته سوم «اقتصاد سایه» است که به فعالیت‌هایی قانونی اطلاق می‌شود که با انگیزه‌های اقتصادی و در نتیجه مقررات زیاد اتفاق می‌افتند. این بخش با فساد بالا، رانت زیاد برای گروه‌های پرنفوذ و سرپیچی و قانون‌گریزی فعالان دیگر همراه است. یکی از عواملی که می‌تواند موجب گسترش اقتصاد سیاه شود، تحریم‌های بین‌المللی است؛ چراکه در این حالت قوانین بین‌المللی به نوعی است که کشور تحریم‌شده برای انجام تجارت خود به راه‌های غیرقانونی و پنهانی رو می‌آورد. در این فرآیند افراد و گروه‌هایی دخیل می‌شوند که کار دور زدن تحریم‌ها را انجام می‌دهند و با توجه به جایگاه، نوع کاری که انجام می‌دهند، ملیت و... تنوع زیادی دارند و از آنجا که فعالیت آنها پنهانی است امکان ایجاد شبکه فساد در فرآیند بیشتر می‌شود. محمدرضا فرزانگان، عضو دانشگاه فیلیپس در ماربورگ آلمان، در تحقیقی که در سال 2013 روی اثر تحریم‌های بین‌المللی بر اقتصاد غیررسمی ایران انجام داده، دو سازوکار اثرگذار را معرفی می‌کند. نخست اینکه تحریم‌ها کاهش درآمدهای دولت را در پی دارند و در نتیجه دولت برای جبران به افزایش مالیات تعرفه گمرکی روی می‌آورد که این عمل فعالیت‌های بیشتری را به سمت اقتصاد غیررسمی سوق می‌دهد. مکانیسم دوم به دلیل ناپایداری بازار ارز است که در نهایت به یک حاشیه سود بالاتر در بازار ارز آزاد منجر می‌شود. با توجه به یارانه‌ای که به فعالان بخش رسمی داده می‌شود و اینکه واردکنندگان قاچاق باید ارز خود را از بازار آزاد تامین کنند، می‌توان انتظار داشت صادرات قاچاق یا بیش‌گزارش واردات افزایش یابد. اثر تحریم‌ها بر اقتصاد ایران به ویژه از سال 1385 خود را نشان داده است. اگر سهم شبکه اقتصاد غیررسمی را که در تجارت کشور نقش دارد 20 درصد در نظر بگیریم، می‌توان گفت از سال 1385 تا 1398، 400 میلیارد دلار گردش مالی این شبکه بوده است. عباس آخوندی، وزیر سابق راه و شهرسازی، اخیراً با بیان این آمار و با اشاره به غیررسمی شدن اقتصاد ایران در پی تحریم‌ها گفته است «در نتیجه این فرآیند یک شبکه فساد فراملی تشکیل شده که منافع آنها ادامه این وضع ایران است. برآوردهای من نشان می‌دهد بازار غیررسمی که حول تجارت خارجی ایران وجود دارد سالانه ۲۰ تا ۲۵ میلیارد دلار است که بیش از ۱۵ سال به طول انجامیده و هیچ نشانی از به پایان رسیدن آن وجود ندارد». اما تحریم‌ها چگونه به شکل‌گیری اقتصاد غیررسمی بین‌المللی اطراف ایران منجر شده است؟