حاشیه امن
ایران پس از جنگ با همسایگان چه رفتاری در پیش می‌گیرد؟
جنگ تحمیلی ۱۲روزه، روابط ایران با کشورهای همسایه را به آزمونی بزرگ کشاند. برخی معتقدند ایران باید با کشورهایی که در جنگ اخیر، مستقیم و غیرمستقیم به اسرائیل کمک کرده‌اند، سیاستش را تغییر دهد و حتی قطع رابطه کند اما برخی معتقدند مسیر دیپلماسی باید ادامه پیدا کند تا زمانی که ایران از تله جنگ اخیر خارج شود.
موضع‌گیری کشورهای همسایه در این جنگ را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد: دسته اول، کشورهایی که به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم به اسرائیل کمک کردند، شامل اردن، آذربایجان و به شکلی محدودتر، برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس مانند عربستان سعودی و امارات متحده عربی. دسته دوم، کشورهایی مانند قطر و عمان هستند که برای حفظ آتش‌بس تلاش کردند. دسته سوم، کشورهایی مانند عراق، پاکستان و ترکیه هستند که موضعی بی‌طرف اما همدلانه اتخاذ کردند. به هر حال، رفتار ایران پس از جنگ تحت تاثیر این دسته‌بندی‌ها و تجربه‌های حاصل از آن شکل خواهد گرفت.
در این گزارش تلاش می‌کنیم با مشورت و راهنمایی حسن هانی‌زاده، تحلیلگر مسائل خاورمیانه، ضمن مروری بر رفتار همسایگان در جنگ 12روزه با اسرائیل، به این پرسش اساسی پاسخ دهیم که ایران برای عبور از این شرایط سخت و پیچیده باید چگونه با همسایگانش رفتار کند؟
کشورهای حامی اسرائیل
اردن و به نحوی آذربایجان از جمله کشورهایی هستند که در جنگ 12روزه به طور مستقیم از اسرائیل حمایت کردند. اردن، به دلیل روابط دیپلماتیک دیرینه با اسرائیل و مشارکت در رهگیری موشک‌های ایرانی، به‌عنوان حامی مستقیم اسرائیل دیده می‌شود. گزارش‌ها نشان می‌دهند که اردن در دفاع از حریم هوایی اسرائیل نقش داشت. نیروهای مسلح اردن طی جنگ 12روزه میان ایران و اسرائیل، در اطلاعیه‌ای اعلام کرد که در جریان تشدید تنش‌های اخیر بین ایران و اسرائیل، تعدادی پهپاد، کلاهک جنگی و موشک رهگیری و منهدم شدند. منابع اردنی می‌گویند اردن این نقش نظامی را به دلیل بودجه‌ای که سالانه از آمریکا می‌گیرد، ایفا می‌کند. در همین زمینه روزنامه الاخبار اردن نوشت: این اولین باری نبود که هواپیماهای اردنی و سامانه‌های پدافند هوایی آمریکا مستقر در اردن، تعدادی موشک و پهپاد پرتاب‌شده از سوی ایران به سمت اسرائیل را رهگیری کردند. ارتش اردن پیش از این نیز در عملیات‌های «وعده صادق ۱ و ۲» که سپاه پاسداران ایران با هماهنگی نیروهای مقاومت در آوریل و اکتبر ۲۰۲۴ انجام داد، همین ماموریت را انجام داده بود.
آذربایجان نیز، به دلیل روابط نزدیک با اسرائیل و اتهامات همکاری اطلاعاتی و نظامی، از جمله تامین تسلیحات و اطلاعات راداری، به‌عنوان متحد اسرائیل تلقی می‌شود. به گزارش انتخاب به نقل از الجزیره پس از حمله اسرائیل به ایران پرسش‌های کلیدی در تهران درباره مسیر حملات هوایی و موشکی مطرح شد. در این میان، گزارش‌های امنیتی و همچنین روایت‌های مردمی متعددی حاکی از آن بود که پهپادها و جنگنده‌های اسرائیلی از طریق مرزهای شمالی وارد حریم هوایی ایران شده‌اند. همین مسئله باعث شد برخی محافل سیاسی در ایران انگشت اتهام را به سوی باکو، پایتخت جمهوری آذربایجان، نشانه بگیرند؛ کشوری که نزدیک‌ترین متحد اسرائیل در منطقه قفقاز محسوب می‌شود. در حالی که رسانه‌های فارسی‌زبان پس از حملات اسرائیل بارها گزارش‌هایی مبنی بر استفاده اسرائیل از حریم هوایی جمهوری آذربایجان به‌عنوان سکوی پرتاب یا گذرگاه برای پهپادها و جنگنده‌هایش، منتشر کردند. مهدی سبحانی، سفیر ایران در ارمنستان، فاش کرد که تهران به «اطلاعاتی» دست یافته که نشان می‌دهد پهپادهای اسرائیلی از طریق مرزهای شمالی وارد خاک ایران شده‌اند.
عربستان سعودی و امارات نیز هرچند به‌طور رسمی حملات اسرائیل را محکوم کرده‌اند، اما برخی گزارش‌های غیررسمی نشان می‌دهد که عربستان به‌صورت پنهانی در زمینه تبادل اطلاعات راداری با اسرائیل همکاری دارد. علاوه بر این، دونالد ترامپ در ادعایی درباره دیدارش با وزیر دفاع عربستان سعودی در کاخ سفید گفت: آنها (عربستان سعودی) حمله باورنکردنی به ایران را به ما تبریک گفتند.
در همین‌باره حسن هانی‌زاده بر این باور است که جنگ ۱۲روزه تحمیلی آمریکا و رژیم صهیونیستی علیه ایران پیامدهای قابل توجهی برای ملت و حاکمیت ایران به همراه داشت. متاسفانه، بر اساس گزارش‌های موجود، ۳۵ کشور به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در این جنگ علیه ایران مشارکت داشتند. اکثر کشورهای عضو ناتو به رهبری آمریکا در این عملیات حضور داشتند. طبق اظهارات ژنرال مکنزی، فرمانده سابق نیروهای سنتکام، برخی کشورهای منطقه به صورت غیرمستقیم در این حمله مشترک شرکت داشتند و حتی در رهگیری موشک‌های ایران که به سوی رژیم صهیونیستی پرتاب می‌شد، مشارکت کردند.
ایران تمامی مدارک لازم را در مورد همدستی برخی کشورهای همسایه با آمریکا و رژیم صهیونیستی جمع‌آوری کرده است. این مدارک نشان می‌دهد که متاسفانه این کشورها هیچ‌گونه حسن همجواری را رعایت نمی‌کنند. به‌ویژه آذربایجان که بارها در توطئه‌ها علیه ایران مشارکت داشته و به نظر می‌رسد که به پایگاه رژیم صهیونیستی علیه ایران تبدیل شده است. همچنین اقلیم کردستان نیز به صورت غیرمستقیم در ورود پهپادهای رژیم صهیونیستی به ایران نقش داشته است. اردن هم که در واقع یک کشور عربی نزدیک به فلسطین است، متاسفانه در این جنگ شرکت کرد و در رهگیری پهپادها و موشک‌های ایرانی نقش داشت. از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون، این کشور نقش تخریبی در مناسبات خود با ایران ایفا کرده و روابط میان اردن و ایران هرگز رو‌به‌رشد و قابل اعتماد نبوده است. واقعیت این است که ایران در حمایت از ملت فلسطین تنها مانده و اغلب کشورهای عرب در کنار رژیم صهیونیستی قرار گرفته‌اند.
امارات متحده عربی به وضوح و کاملاً همسو با اسرائیل عمل کرده است. عربستان سعودی نیز نقش دوگانه‌ای داشت و موضع‌گیری‌هایش شفاف نبود. عربستان از یک‌سو تلاش کرده رابطه خود را با ایران حفظ کند و از سوی دیگر، تحت فشار آمریکا، به نوعی در رهگیری موشک‌های ایران به سمت رژیم صهیونیستی نقش داشت. با وجود این رفتارهای متناقض، ایران سعی دارد روابط خود را با این کشورها حفظ کند.
کشورهای میانجی
قطر و عمان، به‌عنوان میانجی‌های سنتی در منطقه، نقش کلیدی در فشار برای برقراری و تداوم آتش‌بس داشتند. منابع خبری، از جمله بی‌بی‌سی، گزارش داده‌اند که این دو کشور به‌صورت علنی و خصوصی برای توقف درگیری‌ها تلاش کردند. به گزارش خبرگزاری مهر، وزارت امور خارجه عمان از تماس‌های فشرده‌ای میان بدرالدین البوسعیدی، وزیر خارجه این کشور و تعدادی از همتایان منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای او به‌عنوان بخشی از تلاش‌های دیپلماتیک برای مهار تنش‌ها خبر داد. قطر نیز نقش بسزایی در آتش‌بس میان ایران و اسرائیل داشت. در همین رابطه خبرگزاری رویترز گزارش داده که این توافق با میانجیگری قطر و بر اساس پیشنهاد آمریکا حاصل شده است. این خبرگزاری همچنین به نقل از یک مقام آگاه ادعا کرد، نخست‌وزیر قطر در تماس با تهران، نقش کلیدی در موافقت ایران با پیشنهاد آتش‌بس آمریکا ایفا کرده است. این کشورها به دلیل روابط دیپلماتیک محترمانه با ایران، احتمالاً به‌عنوان شرکای قابل‌اعتماد در سیاست خارجی ایران باقی خواهند ماند.
حسن هانی‌زاده بر این باور است که مسئله آتش‌بس به‌طور مستقیم با ایالات‌متحده آمریکا مرتبط است، اما در این میان، کشورهای قطر و پادشاهی عمان توانسته‌اند نقش نسبتاً موثری ایفا کنند. به‌ویژه پادشاهی عمان که در طول سال‌ها به عنوان یک دوست و شریک قابل اعتماد برای ایران شناخته شده است. این کشور در دهه گذشته مناسبات خود را با ایران به‌طور قابل‌توجهی گسترش داده و در تلاش است تا روابط دوستانه و متقابل را حفظ کند. عمان با رویکردی دیپلماتیک و متوازن، همواره سعی کرده است تا به‌عنوان یک میانجی میان ایران و دیگر کشورها عمل کند. به همین ترتیب، قطر نیز تلاش کرده است تا نقش خود را در این زمینه تقویت کند. اگرچه قطر در برخی مسائل سیاست خارجی ممکن است رویکردهای متفاوتی نسبت به ایران داشته باشد، اما به‌طور کلی، این کشور نیز تمایل دارد تا روابط مثبت و سازنده‌ای با تهران برقرار کند. به عبارت دیگر با اینکه قطر هم یک بازی دوگانه را دنبال می‌کند، اما نسبت به سایر کشورهای حوزه خلیج فارس، نقش مثبت‌تری در ارتباط با ایران داشته است. با وجود اینکه ایران به بزرگ‌ترین پایگاه آمریکا در قطر، یعنی پایگاه العدید، حمله کرد، قطر نقش مهمی در برقراری آتش‌بس میان ایران و اسرائیل ایفا کرد.
کشورهای همدل و بی‌طرف
کشورهایی مانند عراق، پاکستان و ترکیه نیز در این جنگ موضعی بی‌طرف اما همدلانه اتخاذ کردند. عراق، با وجود حملات پهپادی اسرائیل به پایگاه‌های نظامی‌اش، مانند پایگاه طجی و امام علی، موضعی محکوم‌کننده اما محتاطانه اتخاذ کرد. نماینده عراق در شورای امنیت، حملات آمریکا به تاسیسات هسته‌ای ایران را خطرناک خواند و خواستار آتش‌بس شد. عراق همچنین بارها تاکید کرد که مخالف استفاده از حریم هوایی عراق برای حمله به همسایگان است. در همین مورد صباح النعمان، سخنگوی دولت عراق، تاکید کرد: «دولت عراق مخالفت قاطع و کامل خود را با نقض حریم هوایی عراق و استفاده از آن برای انجام حملات نظامی از سوی رژیم اسرائیل علیه جمهوری اسلامی ایران یا هر یک از کشورهای همسایه منطقه اعلام می‌دارد.» اما روابط پیچیده عراق با ایران و آمریکا مانع از اقدام قاطع این کشور شد.
ترکیه، با محکوم کردن حملات اسرائیل به‌عنوان «تروریسم دولتی» و حمایت از حق دفاع ایران، موضعی همسو با ایران نشان داد. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، در واکنش به حمله متجاوزانه اسرائیل علیه ایران گفت: «ترکیه قویاً این حمله به ایران را محکوم می‌کند، به ملت ایران تسلیت می‌گوید و برای مجروحان آرزوی بهبودی سریع دارد.» اما واقعیت این است که ترکیه به دلیل روابط اقتصادی و نظامی با غرب، از دخالت مستقیم خودداری کرد.
پاکستان نیز، با بیانیه شدید وزیر خارجه‌اش در حمایت از ایران و محکومیت حملات اسرائیل، موضعی همدلانه گرفت. پاکستان حتی تصمیم دونالد ترامپ برای بمباران سه رآکتور هسته‌ای را تنها یک روز پس از تایید نامزدی ترامپ برای دریافت جایزه نوبل به خاطر نقش او در حل اختلاف اخیر اسلام‌آباد با هند بر سر کشمیر محکوم کرد. در ادامه شهباز شریف، نخست‌وزیر پاکستان در یک تماس تلفنی با مسعود پزشکیان، حملات اسرائیل به ایران را محکوم کرد. خواجه محمد آصف، وزیر دفاع پاکستان، حمایت کامل کشورش از ایران را تایید و خاطرنشان کرد که پاکستان از منافع ایران در برابر تجاوز اسرائیل محافظت خواهد کرد. با وجود این اما پاکستان تعهدی به حمایت نظامی از ایران نداد. این کشورها، به دلیل منافع مشترک یا روابط دوستانه با ایران، احتمالاً در سیاست خارجی ایران جایگاه مثبتی خواهند داشت.
پیش‌بینی آینده
ایران احتمالاً با کشورهایی که به اسرائیل کمک کردند، روابط سردتری در پیش خواهد گرفت. برخی در ایران، به‌ویژه در میان تندروها، خواستار قطع کامل روابط با این کشورها هستند اما محدودیت‌های اقتصادی و ژئوپولیتیک، ممکن است این تصمیم را پیچیده کند. در مقابل، ایران روابط با قطر و عمان را تقویت خواهد کرد، زیرا این کشورها به‌عنوان میانجی‌های قابل اعتماد می‌توانند در مذاکرات آینده، به‌ویژه در مورد برنامه هسته‌ای یا کاهش تحریم‌ها، نقش ایفا کنند. ایران احتمالاً با کشورهای بی‌طرف اما همدل مانند عراق، ترکیه و پاکستان، دیپلماسی عمل‌گرایانه‌ای را با تمرکز بر حفظ روابط اقتصادی و سیاسی و جلوگیری از تنش‌های جدید دنبال خواهد کرد.
در مجموع، ایران پس از جنگ به سوی دیپلماسی محتاطانه، تقویت روابط با کشورهای همدل و بازسازی داخلی حرکت خواهد کرد، اما شکنندگی آتش‌بس و احتمال نقض آن، کشور را در حالت آماده‌باش نگه خواهد داشت. این جنگ، همان‌طور که جامعه ایران را به بازاندیشی در هویت و ارزش‌هایش واداشت، سیاست خارجی کشور را نیز به سوی ترکیبی از احتیاط، تقابل گزینشی و تلاش برای حفظ ثبات منطقه‌ای سوق می‌دهد. برخی ناظران معتقدند رفتار ایران پس از این جنگ، تحت تاثیر تجربه‌های تلخ اخیر، شکنندگی آتش‌بس و مواضع متفاوت همسایگان شکل می‌گیرد. این رفتار احتمالاً ترکیبی از دیپلماسی محتاطانه، بازسازی داخلی و موضع‌گیری‌های استراتژیک برای حفظ منافع ملی و تقویت جایگاه منطقه‌ای خواهد بود.
در همین زمینه هانی‌زاده معتقد است که ایران به‌طور کلی روابط خوبی با کشورهای همسایه خود دارد. با این حال، در جریان جنگ ۱۲روزه، برخی از این کشورها به‌ویژه تحت فشار شدید آمریکا و متحدانش قرار گرفتند و ناچار شدند امکانات و منابع خود را در اختیار ایالات‌متحده و رژیم صهیونیستی قرار دهند. این وضعیت نه‌تنها بر روابط دوجانبه تاثیر منفی گذاشته، بلکه ممکن است به ایجاد تنش‌های بیشتری در منطقه منجر شود. با وجود این چالش‌ها، ایران باید به تلاش‌های خود برای حفظ و تقویت مناسباتش با کشورهای همسایه ادامه دهد. این اقدام به‌ویژه در مورد کشوری مانند آذربایجان که در حال حاضر سیاست‌های غیردوستانه‌ای نسبت به ایران در پیش گرفته، از اهمیت بالایی برخوردار است. ایران باید به طور جدی و مستمر با آذربایجان وارد گفت‌وگو شود و در این راستا، صراحتاً نسبت به سیاست‌های غیردوستانه باکو هشدارهایی به حاکمیت آذربایجان بدهد. در جنگ ۱۲روزه ایران تقریباً تنها مانده بود و بسیاری از کشورهایی که مدعی دوستی با ایران بودند، کمک چندانی نکردند. انتظار می‌رفت که روسیه و چین به صورت مستقیم وارد عمل شوند، اما این اتفاق نیفتاد. در نهایت، ایران با اتکا به ملت و نیروهای مسلح خود توانست این پیروزی بزرگ را محقق کند. با این حال، روابط با کشورهای همسایه می‌تواند امنیت نسبی برای ایران ایجاد کند، چراکه ایران به یک حاشیه امن در منطقه نیاز دارد.
