افت تراز تجاری

این گزارش خلاصه‌ای از پژوهش «چکیده تحولات تجارت گمرکی کشور در مرداد 1399» تهیه شده در موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی است.

روند نزولی تراز تجمعی تجارت گمرکی کشور که از بهمن 1398، همزمان با شیوع گسترده بیماری کرونا در جهان وارد روند نزولی شده بود، با شیوع بیماری در کشور و محدودیت‌های ناشی از آن در ماه‌های اخیر تشدید شده است. افت شدید تراز تجارت گمرکی ناشی از کاهش ارزش صادرات گمرکی در این دوره است. ارزش دلاری کل تجارت گمرکی کشور در پنج‌ ماه نخست امسال، 30 درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش یافت. به دنبال شیوع گسترده بیماری کرونا از اسفند 1398 در کشور و محدودیت‌های مرزی و تجاری ناشی از آن، تجارت خارجی کشور روند کاهشی یافته بود، اما در ماه‌های اخیر با بازگشایی تدریجی مرزها و افزایش قیمت جهانی کالاهای پایه، کمی بهبود یافته است. با توجه به ازسرگیری فعالیت اکثر مرزهای زمینی کشور (مرزهای ریلی و جاده‌ای) در ماه‌های آتی انتظار افزایش بیشتر تجارت وجود دارد. رابطه مبادله بازرگانی که از بهمن 1398 روند کاهشی داشته، در ماه‌های اخیر کمی بهبود یافته است. افزایش رابطه مبادله طی ماه‌های اخیر عمدتاً ناشی از افزایش قیمت جهانی کالاها و در نتیجه افزایش شاخص قیمت دلاری صادرات در این دوره است.

صادرات کالاهای گمرکی: صادرات کالاهای گمرکی (با احتساب میعانات گازی) در پنج ‌ماه نخست سال 1399 از نظر ارزشی به میزان 7 /38 درصد و از نظر وزنی به میزان 4 /37 درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش یافت. کاهش ارزش دلاری صادرات، هم به دلیل افت شاخص قیمت محصولات صادراتی و هم به دلیل کاهش حجم صادرات کشور رخ داده است. نرخ رشد نقطه‌به‌نقطه ماهانه ارزش صادرات که در اردیبهشت به منفی 54 درصد رسیده بود، در ماه‌های خرداد و تیر روند صعودی در پیش گرفت که ناشی از افزایش نسبی حجم و شاخص قیمت صادرات به صورت توام بوده است؛ با این حال، در مرداد صادرات کالاهای گمرکی با کمی کاهش به نرخ رشد منفی 34 درصد نسبت به ماه مشابه سال قبل رسید. قیمت جهانی نفت و کالاها که از دی‌ماه 1398 همزمان با شیوع ویروس کرونا افت شدیدی پیدا کرده بود، از اردیبهشت 1399 وارد روند بازیابی و صعود شده است، اما شاخص قیمت دلاری صادرات متناسب با افزایش قیمت جهانی کالاها افزایش پیدا نکرده است. البته روند نزولی شاخص قیمت متوقف شده و در ماه‌های اخیر کمی بهبود یافته است. به نظر می‌رسد همچنان عوامل دیگری از جمله افزایش هزینه‌های مبادلاتی ناشی از تحریم و احتمالاً کم‌اظهاری صادرکنندگان به دلیل پیمان‌سپاری ارزی در روند افت شاخص قیمت صادرات موثرتر هستند. رشد نقطه‌به‌نقطه ارزش حقیقی صادرات گمرکی که از دی‌ماه 1398 با شیوع ویروس کرونا در جهان وارد روند نزولی شده بود، در ماه‌های خرداد و تیر 1399 افزایش یافت. به نظر می‌رسد بهبود تجارت جهانی و قیمت کالاهای جهانی در ماه‌های اخیر باعث افزایش ارزش حقیقی صادرات در این دوره شده است. با این حال، در مرداد ارزش حقیقی صادرات گمرکی مجدداً با کمی کاهش همراه بوده است، به‌طوری که نسبت به ماه مشابه سال گذشته 4 /8 درصد افت نشان می‌دهد. در مردادماه 1399 همه گروه‌های کالایی به جز کالاهای سنتی و کشاورزی تحت تاثیر تداوم محدودیت‌های صادراتی ناشی از همه‌گیری کرونا، با افت صادرات مواجه شدند. ارزش صادرات کالاهای سنتی و کشاورزی در پنج‌ ماه ابتدایی سال 1399 نسبت به مدت مشابه سال قبل به میزان 9 /10 درصد افزایش یافته است. علت این افزایش، افزایش تقاضای جهانی مواد غذایی و محصولات کشاورزی، رفع محدودیت‌های صادراتی این اقلام و افزایش نرخ ارز بوده است. تاثیرگذارترین مقاصد صادراتی در رشد این اقلام عبارت‌اند از: افغانستان (رشد 74درصدی)، چین (رشد 131درصدی)، فدراسیون روسیه (رشد 34درصدی)، پاکستان (رشد 67درصدی)، و آلمان و قزاقستان. صادرات محصولات کشاورزی به عراق به عنوان اصلی‌ترین مقصد صادراتی این اقلام، در این مدت کاهش یافته است که احتمالاً به دلیل نیمه‌فعال بودن تعدادی از مرزهای مشترک با این کشور است. روند نزولی صادرات غیرنفتی در اکثر گروه‌های کالایی از ابتدای سال ۱۳۹۷ مشهود است که در فروردین و اردیبهشت سال 1399 تحت تاثیر شیوع کرونا تشدید شده است. اما طی ماه‌های اخیر صادرات بعضی از گروه‌های کالایی از جمله فلزات روند صعودی در پیش گرفته‌اند. بررسی روند گروه‌های کالایی صادراتی بر اساس تکنولوژی به‌کاررفته در آنها از سال 1391 نشان می‌دهد از اواسط سال 1397، همزمان با خروج آمریکا از برجام و شروع اعمال تحریم‌ها، روند صادرات تولیدات با تکنولوژی و مهارت‌بری بالا نزولی شده و در مقابل صادرات تولیدات با تکنولوژی و مهارت‌بری پایین افزایش یافته است که حاکی از افزایش خام‌فروشی در کشور است.

واردات کالاهای گمرکی: ارزش اسمی واردات کالاهای گمرکی در پنج‌ ماه نخست سال 1399 با 3 /23 درصد کاهش نسبت به مدت مشابه سال قبل، به 7 /13 میلیارد دلار رسیده است. واردات کالاهای گمرکی متاثر از شیوع بیماری کرونا و به دلیل محدودیت‌های مرزی و حمل‌ونقل با طرف‌های تجاری، از اسفند 1398 تا اردیبهشت 1399 روند نزولی داشته است. با بازگشایی تدریجی مرزها نرخ رشد نقطه‌به‌نقطه واردات در ماه‌های خرداد و تیر کمی افزایش یافت، ولی در مردادماه مجدداً با کمی کاهش، افت 19درصدی را ثبت کرده است. شاخص قیمت دلاری واردات که از فروردین سال 1399 روند افزایشی داشت، با کمی کاهش در ماه‌های خرداد و تیر 1399 در مرداد دوباره افزایش یافت. در حالی که قیمت جهانی کالاهای غیرانرژی که از دی 1398 با آغاز شیوع بیماری کرونا در جهان در حال کاهش بود، از اردیبهشت 1399 با شیب تندی به روند صعودی بازگشته است. با توجه به اینکه حدود یک‌سوم واردات شامل مواد غذایی است و بانک جهانی پیش‌بینی افزایش محسوسی در قیمت این اقلام در آینده ندارد، انتظار افزایش قابل توجهی در شاخص دلاری واردات در ماه‌های آتی وجود ندارد. ارزش واردات کالاهای واسطه‌ای با سهم 70درصدی از کل واردات در پنج‌ ماه نخست سال 1399، با 25 درصد کاهش، بیشترین افت را در میان سه گروه کالایی نسبت به مدت مشابه سال قبل داشته است. شیوع بیماری کرونا، کاهش تقاضا و تعطیلی بعضی از واحدهای تولیدی از عوامل کاهش واردات واسطه‌ای در این دوره است. کاهش قابل توجه واردات واسطه‌ای در آینده، سطح تولید و عرضه داخلی را تحت تاثیر منفی قرار خواهد داد و کاهش عرضه به دنبال افزایش تقاضا به دلیل نااطمینانی‌های اقتصادی منجر به افزایش تورم خواهد شد.  ارزش واردات سرمایه‌ای با سهم 14درصدی از کل واردات در پنج‌ ماه نخست سال 1399، حدود 20 درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش یافته است. نااطمینانی از شرایط اقتصادی و فضای کسب‌وکار به دلیل نامشخص بودن زمان اتمام بیماری، محدودیت‌های مرزی و حمل‌ونقل و همچنین ریسک‌های سیاسی خارجی منجر به کاهش واردات سرمایه‌ای در این دوره شده است. شیوع بیماری کرونا و محدودیت‌های ناشی از آن واردات مصرفی را نیز تحت تاثیر منفی قرار داده است. واردات کالاهای اساسی (بدون دارو) که از اسفند 1398 تحت تاثیر محدودیت‌های تجاری ناشی از کرونا در حال کاهش است، در مردادماه به کمترین مقدار خود طی سال‌های اخیر رسیده است. واردات این اقلام در پنج‌ماه نخست 1399 با کاهش 30درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل به رقم 7 /3 میلیارد دلار رسیده است. روند کاهشی این اقلام به دلیل هشدار کمبود مواد غذایی از طرف سازمان‌های جهانی و در نتیجه محدودیت‌های صادراتی این اقلام از جانب برخی کشورها از جمله فدراسیون روسیه است که باید در این زمینه تمهیداتی برای تامین کالاهای اساسی در کشور اندیشیده شود.

شرکای تجاری: در پنج ‌ماه نخست سال 1399، ارزش صادرات به پنج مقصد اول صادراتی نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش یافت. در این مدت، صادرات به کشور چین به عنوان اولین مقصد صادراتی 32 درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش یافت. صادرات به عراق به عنوان دومین مقصد صادراتی کشور نیز در دوره یادشده کاهش 38درصدی داشته است. با توجه به اینکه همچنان تمام محدودیت‌های مرزی با این کشور به‌طور کامل رفع نشده و برخی از مرزها نیمه‌فعال هستند (فعالیت محدود به روزهای خاص یا فقط مسیر ریلی است)، به نظر می‌رسد با رفع این موانع صادرات به عراق به روال قبل بازگردد. به دنبال شیوع ویروس کرونا و محدودیت‌های مرزی و حمل‌ونقل ناشی از آن، صادرات به ترکیه در پنج‌ ماه نخست سال 1399 به میزان 79 درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش یافت. البته 75 درصد از صادرات به ترکیه در پنج‌ ماه 1398 گاز طبیعی مایع‌شده است که بدون در نظر گرفتن آن، کاهش 18درصدی را نشان می‌دهد. پس از شیوع کرونا، مسیر تبادل تجاری با این کشور عمدتاً به صورت حمل ریلی بوده که به سبب نبود زیرساخت مناسب، کمبود واگن و کندی رویه‌های عملیات گمرکی در قیاس با حمل زمینی، پاسخگوی نیازها نیست. صادرات (به جز فرآورده‌های نفتی) به کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا که با اجرای توافقنامه تجارت ترجیحی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا از آبان سال 1398 در حال افزایش بود، از اسفند سال 1398 با شیوع بیماری کرونا روند نزولی را در پیش گرفت؛ اما روند صادرات به این اتحادیه در ماه‌های اخیر بهبود یافته است. عمده صادرات به کشور فدراسیون روسیه صورت می‌گیرد. واردات از کشور فدراسیون روسیه که عمدتاً شامل کالاهای اساسی و از جمله گندم است، در ماه‌های اخیر به دلیل محدودیت‌های صادراتی گندم از سوی این کشور کاهش یافته است. در پنج ماه نخست سال 1399، در بین پنج مبدأ وارداتی کشور، واردات فقط از کشور امارات متحده عربی شاهد رشد 7 /3 درصد بوده است. در ماه‌های اخیر، واردات از این کشور به‌‌رغم وجود محدودیت‌هایی در حوزه شناورهای چوبی (شامل رعایت پروتکل‌های بهداشتی) در حال افزایش است. واردات از ترکیه در پنج ماه نخست سال 1399، همچون صادرات به این کشور، به دلیل محدودیت‌های مرزی و حمل‌ونقل ناشی از شیوع بیماری کرونا 34 درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش یافته است.

چشم‌انداز صادرات: به منظور داشتن تصویری روشن‌تر از وضعیت صادرات گمرکی، صادرات گروه‌های مختلف کالایی با تواتر فصلی به صورت مجزا برآورد شده است. در هر گروه کالایی، قیمت و وزن کالا بر اساس پیش‌بینی روندهای جهانی برآورد شده‌اند و مطابق با این ارقام، ارزش صادرات گروه‌های مختلف صادراتی در سال 1399 برآورد شده است. به نظر می‌رسد به تدریج با از بین رفتن تاثیر منفی شیوع بیماری کرونا بر اقتصاد جهانی، روند نرخ رشد صادرات در فصول آتی صعودی باشد. به‌طوری ‌که نرخ رشد نقطه‌به‌نقطه ارزش صادرات که در فصل بهار 1399 برابر منفی 42 درصد بود، در زمستان 1399 معادل منفی پنج درصد شود. بر اساس فروض در نظر گرفته شده، ارزش کل صادرات گمرکی در سال 1399 با کاهش 6 /24درصدی نسبت به سال پیش، برابر با 2 /31 میلیارد دلار پیش‌بینی شده است.

چشم‌انداز: برآورد انجام‌شده نشان می‌دهد، با از بین رفتن تاثیر منفی شیوع بیماری کرونا بر اقتصاد جهانی، به تدریج روند نرخ رشد صادرات در فصول آتی صعودی باشد. به‌طوری‌که نرخ رشد نقطه‌به‌نقطه ارزش صادرات از منفی 42 درصد در فصل بهار 1399 به منفی پنج درصد در زمستان 1399 برسد. در نهایت برآورد می‌شود ارزش کل صادرات گمرکی در سال 1399 با کاهش حدود 25 درصد نسبت به سال قبل، حدود 31 میلیارد دلار باشد. با توجه به محدودیت‌های مرزی و حمل‌ونقلی ایجادشده ناشی از شیوع بیماری کرونا، صادرات کشور طی ماه‌های اخیر کاهش یافته است. باوجود افزایش نسبی صادرات طی ماه‌های خرداد و تیر 1399، ارزش صادرات کالایی همچنان در سطوح پایین‌تری نسبت به سال 1398 قرار دارد. بنابراین ضروری است تمهیدات لازم برای رفع موانع صادرات صورت گیرد. به‌طور مثال، صادرات به عراق به عنوان اصلی‌ترین مقصد صادراتی، به دلیل محدودیت‌های مرزی و حمل‌ونقل به شدت کاهش یافته است. در این زمینه باید رایزنی‌های لازم با مقامات این کشور برای کاهش محدودیت‌های ناشی از شیوع بیماری کرونا صورت گیرد. نکته دیگر اینکه به دنبال شیوع کرونا، ارزش واردات کالاهای اساسی (بدون دارو) به دلیل محدودیت‌های تجاری و محدودیت‌های صادراتی برخی کشورها، در پنج ‌ماه نخست سال 1398، نسبت به مدت مشابه سال قبل 30 درصد کاهش یافته است. با توجه به هشدار سازمان‌های بین‌المللی از احتمال کمبود مواد غذایی در سراسر دنیا، برخی کشورها از جمله فدراسیون روسیه اقدام به وضع مقررات محدودکننده‌ای در زمینه صادرات کالاهای اساسی کرده‌اند؛ از این‌رو لازم است در این زمینه با اتخاذ تصمیم‌های مناسب نسبت به تامین کالاهای اساسی کشور اطمینان حاصل شود. با توجه به افت 25درصدی واردات واسطه‌ای در پنج ‌ماه نخست سال 1399 نسبت به مدت مشابه سال قبل، انتظار می‌رود کمبود مواد اولیه در ماه‌های آتی بر سطح تولید و عرضه داخلی تاثیر منفی بگذارد. کاهش عرضه علاوه بر خطر بازگشت رکود، می‌تواند به افزایش تورم نیز دامن بزند.

چه باید کرد؟ در بخشنامه اخیر بانک مرکزی به صادرکنندگان تکلیف شده است که باید حداقل ۸۰ درصد ارز حاصل از صادرات خود را به‌صورت حواله ارزی و حداکثر ۲۰ درصد آن را به‌صورت اسکناس در بازار ثانویه به بانک‌ها و صرافی‌های مجاز بفروشند. همچنین صادرکنندگان ملزم هستند، حداکثر چهار ماه پس از صدور پروانه‌های صادراتی گمرکی، ارز خود را به چرخه اقتصادی کشور بازگردانند. طبق این بخشنامه، امکان واردات در مقابل صادرات محدودتر شده و دستگاه‌ها و سازمان‌های اجرایی نیز از ارائه خدمات به صادرکنندگانی که ارز خود را طبق این بخشنامه بازنگردانند، منع شده‌اند. با توجه به افزایش هزینه‌های تولید، مواد اولیه، حمل‌ونقل، ریسک‌های نقل و انتقال پول و همچنین افزایش نرخ ارز بازار آزاد، مکلف کردن صادرکنندگان به بازگشت ارز حاصل از صادرات با نرخ نیمایی -در صورتی که به میزان قابل ملاحظه‌ای کمتر از نرخ آزاد باشد- منجر به کاهش انگیزه صادرکنندگان می‌شود، از این‌رو ضروری است سیاست اخیر بانک مرکزی در نزدیک کردن نرخ نیمایی به نرخ بازار آزاد و برداشتن سقف قیمت ارز نیمایی استمرار یابد. برای توسعه صادرات غیرنفتی، لازم است بخشنامه‌های محدودیت‌زا برای صادرات غیرنفتی غیرخام یا فرآورده‌های نفتی لغو یا اصلاح شوند. درباره صادرات اقلام ضروری و مورد نیاز کشور نیز می‌توان از طریق وضع عوارض صادراتی بازار را مدیریت کرد تا به این نحو بازارهای صادراتی کشور حفظ شود. با توجه به محدودیت‌های صادراتی ناشی از شیوع کرونا و تحریم، در سال 1399 احتمالاً از نظر منابع ارزی با دشواری‌هایی مواجه خواهیم بود، بنابراین پیشنهاد می‌شود اختصاص نرخ ارز 4200تومانی به کالاهای اساسی به تدریج حذف شده و این نرخ به تدریج افزایش یابد.