رئیس شورای ملی زعفران از تبعات عدم حمایت از این صنعت می‌گوید
مصادره جایگاه زعفران ایرانی
ایران اولین و بزرگ‌ترین تولیدکننده و صادرکننده زعفران در دنیا محسوب می‌شود. تحت این شرایط و با توجه به اینکه زعفران ایرانی دارای خاستگاه منحصربه‌فردی در جهان است شاید تصور شود این محصول ارزشمند در حال حاضر بخش مهمی از صادرات غیرنفتی ما در راستای اقتصاد مقاومتی و چشم‌انداز تولید پایدار را شامل شود.
ایران اولین و بزرگ‌ترین تولیدکننده و صادرکننده زعفران در دنیا محسوب می‌شود. تحت این شرایط و با توجه به اینکه زعفران ایرانی دارای خاستگاه منحصربه‌فردی در جهان است شاید تصور شود این محصول ارزشمند در حال حاضر بخش مهمی از صادرات غیرنفتی ما در راستای اقتصاد مقاومتی و چشم‌انداز تولید پایدار را شامل شود. اما متاسفانه در سال‌های اخیر این رقبای ما هستند که تنها با اعمال نقش واسطه‌ای خود عملکرد بهتری در این زمینه داشته‌اند و سودآوری آنان از صادرات زعفران در حال پیشی گرفتن از ماست. در مطالعه‌ای از سوی اتحادیه اروپا که به‌منظور واکاوی مشکلات این صنعت در قاره سبز از بهبود کیفیت آن تا افزایش رقابت‌پذیری این محصول انجام شده است، استراتژی‌هایی ارائه شده که نشان می‌دهد رقیبان ما در حال طراحی استراتژی‌هایی به منظور بهبود فرآیند تجاری‌سازی و فروش این ماده ارزشمند در دنیا هستند. حتی پیش‌بینی می‌شود تحقق این امر تولید زعفران در سطح کلان را محقق کرده و موجبات دسترسی آسان‌تر تولیدکنندگان و فعالان تجاری زعفران به بازارهای داخلی و خارجی این قاره را فراهم آورد. با این مقدمه به بحث زعفران در کشور خودمان بازمی‌گردیم، برنامه‌ای که توصیف آن در بالا رفت همان طرحی است که وزارت کشاورزی و بازرگانی و شورای ملی زعفران و تشکل‌ها هشت سال پیش به دولت پیشنهاد کرده ولی متاسفانه از آن حمایتی صورت نگرفته است. احتشام اعتقاد دارد دولت در زمینه معرفی و تثبیت برند ملی به‌خوبی عمل نکرده است. اقدامی که زمینه‌ساز توسعه و ارزآوری بالای این محصول در اقتصاد کشور خواهد بود. طرح جامع زعفران که محتوایی در همین راستا را دنبال می‌کند در انتظار بودجه دولت است. در ادامه شرح این گفت‌وگو با محسن احتشام را می‌خوانید.
* * *
از چه زمانی فعالیت خود را در صنعت زعفران شروع کردید؟
در سال 1339 در یک خانواده کشاورز در قائنات متولد شدم. در حقیقت تحصیلات و تجربیات فراوان من ادامه روندی است که سال‌ها پیش در خانواده من آغاز شده بود. به دیگر بیان می‌توانم بگویم ما نسل جدیدی هستیم که سنت را به صنعت پیوند داده است. زعفران را به صورت علمی کشت، فرآوری، تولید و بسته‌بندی کردیم و از پیشگامان صادرات علمی این محصول در منطقه قائنات بودیم.
تحقق این امر کمک بزرگی به تغییر روش‌های سنتی و حرکت به سوی فرآوری اصولی است، حرکتی که از سنت به مدرنیته؛ با آموزش کشاورزان و ورود صنعت به چرخه تولید دو محصول استراتژیک زعفران و زرشک شروع شد. علاوه بر کشت معمول، این همت را داشتیم که با تیم مجرب و تحصیل‌کرده که اکثراً سبقه کشاورزی خوبی دارند وارد بازارهای جهانی شویم.
حاصل زحمات این تیم برگزیده‌شده در پنج دوره صادرکننده برتر و نمونه در سطح ملی و چهار دوره واحد نمونه کیفی از طرف سازمان ملی استاندارد ایران، بوده است. باید تاکید کنم کسب این جایگاه به‌خصوص واحد نمونه کیفی سطح کیفیت بالایی را در تولید می‌طلبد.
با این اوصاف جایگاه زعفران ایران در جهان چگونه است؟
زعفران ایران در بیش از 45 کشور دنیا حضور موثر و موفق دارد. برای معرفی زعفران ایران توانسته‌ایم فعالیت‌های موثری انجام دهیم. همین‌طور که می‌دانید ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران در دنیاست که کیفیت زعفران آن نیز در سراسر دنیا بی‌رقیب است.
اما باید بیان کنم متاسفانه بزرگ‌ترین تولیدکننده این محصول ارزشمند بزرگ‌ترین فروشنده آن نیست. این همان ضعفی است که دربردارنده مشکلات اساسی این صنعت بزرگ در کشور است.
چطور ممکن است که کشوری که تنها در بسته‌بندی محصول ما دخیل است (اسپانیا) برند ایجاد کند اما ما به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده در انجام این امر ناتوان باشیم؟ این امر ریشه در این مطلب دارد که این کشورها مدیریت نوین بازار و بازاریابی را فراگرفته‌اند و راه برندسازی و ماندگاری در بازارها را می‌دانند.
دلیل دیگر این برندسازی این است که این کشورها وارد رقابت منفی با یکدیگر نمی‌شوند و برای آنها مسائل ملی مهم‌تر است. اما در مقابل در کشور ما رقابت ناسالم وجود دارد و برخی افرادی که وارد این بخش شدند نه‌تنها هدفشان سود شخصی است و به دنبال کیفیت نیستند، حتی برای بدآوازه کردن این محصول نیز تلاش می‌کنند.
چه راهکارهایی برای جلوگیری از تقلب در زعفران وجود دارد؟
در همین راستا شورای ملی زعفران تمام سعی خود را خواهد کرد که با کمک مسوولان امر با واحدهایی که در تولید محصولات تقلب می‌کنند برخورد جدی شود. ما از صادرکنندگانی حمایت می‌کنیم که از حقوق دو طرف حمایت کنند هم کشاورز و هم مصرف‌کنندگان.
باید بتوانیم بازار زعفران را توسعه دهیم. دلیل آن نیز کاملاً مشخص است، زیرا سطح زیر کشت ما به حدی است که اگر اندکی بهره‌وری را افزایش دهیم با همین سطح زیر کشت قادر خواهیم بود مصرف کل دنیا را تامین کنیم. اما چالش اصلی پیش‌روی ما نبود تقاضای مناسب برای این حجم از تولید است.
در حال حاضر وضعیت به‌گونه‌ای است که نوسانات بازار زعفران ممکن است زندگی کشاورزان زیادی را دچار اخلال کند. بر ماست تا از این قشر زحمتکش در راستای توسعه صنعت ملی حمایت همه‌جانبه‌ای کنیم.
شاید یکی از دلایل اینکه برند زعفران ما مانند اسپانیا شاخص نشده است همین صادرات محصولات بی‌کیفیت و تقلبی باشد که شما اشاره کردید، برای مقابله با این امر چه راه‌کاری سراغ دارید؟
مطمئناً تاثیرگذار است. اولین قدم این است که تمام فرآیندهای این محصول را به دقت مدیریت کنیم. ما باید نظارت کامل بر رفتار صادرکنندگان داشته باشیم. مورد دیگر نظارت تشکل‌ها و اتحادیه‌ها بر اعضای خود است، تشکل‌ها باید با اعضایی که به خط‌مش‌های تعیین‌شده عمل نکنند یا برخلاف رویه بازاریابی تعیین‌شده اتحادیه رفتار کنند، برخورد جدی کند. حتی به نظر من کارت بازرگانی آنها باید ابطال شود و حق تجارت آنها سلب شود.
دلیل موفقیت متقلبان چه بوده است؟
ما اکثر محصولات کشاورزی را به صورت خام می‌فروشیم که مهم‌ترین دلیل آن بحث به‌روز نبودن صنایع بسته‌بندی کشور است. با خام‌فروشی چه اتفاقی می‌افتد؟ دلالان می‌توانند از عدم آگاهی و اطلاع مصرف‌کنندگان از زعفران خالص سوءاستفاده کنند.
ما دنبال انحصار نیستیم. به دنبال انسجام و قانونمند کردن صادرات این محصول خاص و پرطرفدار هستیم. باید الگو و طرح‌ها و برنامه‌های عملیاتی داشته باشیم که سازگار با تجربه و تحلیل فضای کسب و کار بین‌المللی باشد تا از این طریق یک برنامه استراتژیک بازاریابی مناسب طراحی شود، نقطه ابتدایی این طرح باید از مدیریت فروش این محصول شروع شود. ببینید چه میزان زعفران تقلبی در بازار وجود دارد؟ باید مصرف‌کنندگان را از نحوه شناسایی محصولات تقلبی آگاه سازیم.
به نظر شما بحث فرهنگ‌سازی در کجای این فرآیند قرار می‌گیرد؟ به طور مثال خواص زعفران را به مردم معرفی کنید یا راه‌های تشخیص زعفران اصل و تقلبی را آموزش دهید.
ما طرحی د اشتیم به نام طرح جامع زعفران که چندین سال پیش تدوین شده، این طرح از فرآیند تولید تا مصرف این محصول را پوشش داده بود و بخشی از این طرح به فرهنگ‌سازی اشاره داشت. اما دولت از این طرح حمایت نکرد، این طرح جامع را خود سازمان‌های دولتی تهیه کرده‌اند، در اینجا باید دقت کنیم که مسوولان امر به وظیفه خود به درستی عمل نکرده‌اند، وظیفه بنگاه‌های خرد بازار‌سازی است، در بحث ملی، بازاریابی کلان وظیفه دولت است که اگر به درستی دو بخش باهم ایفای نقش کنند ایجاد هم‌افزایی می‌کند و نتیجه مثبت می‌دهد. به طور مثال رابطه دولت ترکیه و صادرکنندگان را ببیند که چگونه از بخش خصوصی حمایت می‌کند. طرح‌های تشویقی دولت ترکیه و گسترش بازارهای جهانی برای تولیدکنندگان داخلی از رموز اصلی توسعه صادرات در این کشور است.
شما به عنوان یکی از پیشکسوتان مجرب در این صنعت، از دولت جدید چه انتظاری دارید؟
همان‌طور که اشاره کردم در اولین قدم باید بودجه طرح جامع زعفران تامین شود و در راستای اجرایی شدن این طرح اقدامات لازم را فراهم آورد. دوم اینکه بخشی از سفارتخانه‌های ایران را تبدیل به بازاریابی برای محصولات ایرانی کند، رایزن‌های بازرگانی را روانه سفارتخانه‌ها کنند تا در بازاریابی کلان نقش موثر داشته باشند. اگر در سطح ملی از این صنعت زعفران حمایت می‌شد ما امروز شاهد وجود مزیت رقابتی در رقابت با برندهای بین‌المللی بودیم و زعفران ما از زعفران اسپانیا معروف‌تر و شاخص‌تر می‌بود. در این زمینه شورای ملی زعفران، شورای اصلی سیاستگذاری است که تمام وظایف خود را انجام داده است. ما چند سال پیش پیشنهاد دادیم برند ملی زعفران را ثبت کنیم و هشدار دادیم اگر این کار انجام نشود کشورهای دیگر این جایگاه را به نام خود مصادره خواهند کرد. شورای ملی زعفران تنها اتاق فکر است و بودجه خاصی در آن وجود ندارد و تنها نظرات کارشناسی ارائه می‌دهد.
در سال‌های تحریم ما بازار زعفران را زنده نگه داشتیم و صادرکنندگان ما ریسک بسیاری را به جان خریدند، چه کسی این ریسک‌ها را پوشش داده است؟ صادرکنندگان از خود گذشتگی کردند که بازارها را از دست ندهند پس چرا در حال حاضر از این حامیان محصول ملی حمایت نمی‌شود؟
این محصول چه تاثیرات مستقیم یا غیرمستقیمی بر رشد اقتصادی کشور دارد؟
کافی است شما این موضوع را بررسی کنید که یک کیلوگرم از این محصول معادل چند بشکه نفت است. مقایسه وزنی قیمتی این محصول با نفت نشان از اختلاف چندین برابری با یکدیگر دارد. میزان ارزی که برای تولید زعفران خارج می‌شود، صفر است. اصولاً هیچ‌گونه سم یا کودی مطلقاً نباید در تولید این محصول استفاده شود! یک محصول کاملاً ارگانیک. در حالی که یک کیلوگرم زعفران حداقل 1500 دلار و یک بشکه نفت 50 دلار ارزآوری دارد. در بحث اشتغال قریب به 500 هزار خانوار درگیر تولید زعفران هستند.
در کنار این مقوله به بحث درمانی زعفران توجه کنید. زعفران عملاً یک داروخانه است. مصرف زعفران باعث کاهش واردات دارو خواهد شد و خواص ضد‌سرطان دارد. خواصی که به صورت علمی اثبات شده است و از خروج ارز برای واردات دارو جلوگیری می‌کند. پس زعفران را باید کالای فوق استراتژیک دانست. ما سالانه توانایی این را داریم که بیش از 500 میلیون دلار از طریق زعفران ارزآوری داشته باشیم. که حاکی از ظرفیت استثنایی این محصول در سیستم اقتصادی کشور است.
این صنعت از چه طریق می‌تواند بخش خصوصی را متقاعد به انجام سرمایه‌گذاری کند؟
بخش خصوصی تا امروز هم در این حوزه سرمایه‌گذاری کرده است. در خراسان رضوی و خراسان جنوبی سرمایه‌گذاری بسیار خوبی شده است. باید با نظام‌مند کردن صادرات زعفران از قبیل پروانه ساخت، مهر استاندارد و تایید آزمایشگاهی و غیره موجب کوتاه کردن دست دلالان در این حوزه شد با هویت‌مند کردن فعالان و سرمایه‌گذاران باعث ترغیب بخش خصوصی خواهیم شد. کسی که زعفران را در زیرزمین خانه خود بسته‌بندی می‌کند و بعد گواهینامه کالای صادراتی اخذ می‌کند دیگر حاضر به سرمایه‌گذاری در این حوزه نخواهد بود. اگر فضا را نظام‌مند کردیم، سرمایه‌گذاری افزایش می‌یابد و باعث ایجاد شغل خواهد شد. در بحث زعفران باید به سمت تنوع‌سازی در این محصول حرکت کرد و فرآورده‌های جدیدی تولید کنیم که این اقدام به‌خودی‌خود باعث ایجاد شغل بیشتر در این حوزه خواهد شد. زعفران کالایی شغل‌ساز است، آن هم در استان‌هایی که ضریب بیکاری در آنها بالاست.
بسیاری از کارآفرینان از قوانین دست و پاگیر مالیات، بیمه و سود بانکی گلایه دارند که موانعی برای تولید است. این عوامل آیا نشان‌دهنده آن است که فضای کسب و کار آنطور که باید تسهیل نشده است؟
بدون شک تسهیل فضای کسب و کار یک شعار است به‌جای عمل و برخلاف دستور مقام معظم رهبری مبنی بر اقتصاد مقاومتی اقدام و عمل، اقدامی در بهبود و رفع موانع تولید نشده است، از قوانین مالیاتی، نرخ تسهیلات بانکی، قانون کار و سایر قوانینی که تولیدکنندگان با آن سروکار دارند گله‌مندند و هنوز یک چالش و سد بزرگ پیش پای خود می‌بینند. به‌رغم اینکه قانون کسب و کار را ایجاد کردیم اما در عمل فضای کسب و کار تولید و صادرات انگیزه‌بخش نشده و بسیاری از سرمایه‌ها جرات حرکت به این سمت را ندارند و بیشتر سپرده‌گذاری می‌شوند. الان به‌عنوان انباشت در بانک‌ها، با نرخی که وجود دارد کالای تولیدکننده حرف ندارد. می‌بینیم انباشت پول در بانک‌ها در تسهیل فضای کسب و کار نداشتیم که اگر بود سرمایه‌ها به سمت توسعه می‌آمد و منابع بانکی به سمت تولید می‌رفت. خیلی از تولیدکنندگان رغبتی نشان نمی‌دهند چون قادر به تولید کالا و صادرات نیستند و معضل بزرگی داریم.
تاثیر برجام روی صادرات زعفران چگونه بوده است؟
حقیقتاً یکی از کارهای خوبی که در دولت انجام شد برجام بود. در صورتی که برجام به ثمر نمی‌نشست اکثر کارخانه‌های ما تعطیل بود. اواخر دولت سابق به هیچ عنوان امکان جابه‌جایی پول وجود نداشت. در زمینه تولید، تاثیر برجام بسیار ملموس بود. کارخانه‌های ما حتی امکان خرید قطعه برای دستگاه‌های خود نداشتند. برجام تاثیر مستقیم بر تولید و صادرات و اشتغال ما داشت.
صنعت زعفران چه فراز و نشیب‌هایی پشت سر گذاشته است؟
نسل‌های گذشته ما همه تولیدکننده زعفران بودند ولی ما به مقوله صادرات نیز ورود تخصصی کردیم. زحمت بر عهده ما بود و دیگران ثمره‌اش را برداشت می‌کردند. ما که تولیدکننده هستیم می‌توانیم با کیفیت بسته‌بندی را نیز انجام دهیم. نسلی بودیم که تحصیلات آکادمیک را به صنعت تولید این محصول در کشور تزریق کردیم. پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود بنده در این موضوع انجام شده، دلیل آن نیز عشق و علاقه من به این محصول است. من فرزند زعفرانم. تا به امروز برای بسیاری از جوانان شایسته و تحصیل‌کرده اشتغال ایجاد کردم و زمینه بروز خلاقیت را بین تحصیل‌کرده‌ها فراهم آوردیم. این خدمتی بوده که بنده توفیق انجام آن را دشتم. با این هدف وارد بازاریابی اجتماعی شدیم که رفاه انسان‌ها و منافع ملی را در اولویت قرار داده و به آن دست یابیم. در حال حاضر تنها شرکت دانش‌بنیان در صنعت زعفران هستیم و توانستیم در استانی محروم زمینه اشتغال را فراهم آوریم.
چه برنامه‌هایی برای توسعه شرکت «تروند» در نظر دارید؟
ما شروع به تولید محصولات جدید و جذاب کرده‌ایم، از تولیدات جدید ما باید به قرص جوشان زعفران اشاره کرد، دیگری آدامس زعفران است که مصرف آن موجب کاهش خطر آلزایمر و برخی بیماری‌های مغزی می‌شود. در نمایشگاه «اگری‌فود» انرژی مثبت زعفرانی ما وارد بازار می‌شود. همچنین آب‌زرشک طبیعی از محصولات دیگر ماست که برنامه ما این است که جایگزین نوشابه و نوشیدنی‌های مضر دیگر شود.
