بررسی جایگاه هند در میان شرکای اقتصادی و کشورهای همسایه ایران در گفت‌وگو با حمید صافدل
شرط شراکت با هند
با توجه به زیرساخت‌ها و ظرفیت‌هایی که هند دارد و با تجربه و دانشی که در دهه‌های اخیر در ایران به وجود آمده، ما باید نقشه راه مورد قبول دو طرف را طراحی کنیم. البته لازم نیست به دنبال این باشیم که هند را جایگزین کشورهای دیگر کنیم.
آمارهای گمرک از تجارت ایران طی پنج‌ماه ابتدای سال جاری نشان می‌دهد که هند در این بازه زمانی پنجمین مقصد کالاهای صادراتی ایران پس از چین، کره، ترکیه و امارات است. نام این کشور همچنین بعد از چین، کره و امارات به عنوان چهارمین مبدأ کالاهای وارداتی ایران قرار گرفته است. اما آیا هند این قابلیت را دارد که جایگاهش در میان شرکای تجاری و اقتصادی ایران ارتقا پیدا کند و به شریک استراتژیک ایران تبدیل شود؟ حمید صافدل، رئیس پیشین سازمان توسعه و تجارت ایران، می‌گوید: «موقعیت جغرافیایی هند، دسترسی آسان برای ایران، سطح ارتباطات تجاری و حجمی که هند از تجارت جهان به خود اختصاص می‌دهد، قابلیت‌هایی ایجاد می‌کند که داشتن روابط تجاری و افزایش روابط تجاری با این کشور می‌تواند به حدی برسد که این کشور برای ما به عنوان یک شریک استراتژیک تلقی شود، اما این امر مشروط به این است که هند نیز به همین نسبت بازارهایش را به روی ما باز کند و اجازه دهد که ما در حوزه‌های مختلف هم سرمایه‌گذاری مشترک داشته باشیم و هم بتوانیم با تعرفه‌های ترجیحی به سهمی از بازارهای صنایع پایین‌دستی این کشور دسترسی پیدا کنیم.»
رابطه اقتصادی ایران با کشورهای همسایه و احتمال توسعه این روابط چه وضعیتی دارد؟
همکاری ما با کشورهای همسایه در حوزه‌های مختلف قابل توسعه است. این همکاری‌ها می‌توانند در زمینه‌هایی مثل همکاری‌های مشترک ترانزیت، گردشگری، صدور خدمات فنی و مهندسی، همکاری‌هایی در حوزه صادرات و واردات، در حوزه‌های نفت، گاز و پتروشیمی و همچنین در زمینه سرمایه‌گذاری‌های مشترک و همکاری‌های مشترک در مناطق آزاد و ویژه تجاری شکل بگیرد. البته حوزه‌های فعالیتی متنوعی در منطقه وجود دارد. برای نمونه اگر تنها حوزه ترانزیت را در نظر بگیریم، برای کشورهایی مثل افغانستان، قزاقستان، آذربایجان، ترکمنستان و ازبکستان به دلیل عدم دسترسی به آب‌های آزاد بین‌المللی، مسیر عبور از ایران در بسیاری از تجارت‌ها مقرون به صرفه‌ترین مسیر است و انتخاب مسیر ایران به عنوان یک ضرورت و الزام در دستور کار همکاری‌های طرفین قرار گرفته است.
در حوزه گردشگری در کشورهایی مثل امارات، ترکیه، عربستان، ارمنستان، اقلیم کردستان و آذربایجان همواره تراز همکاری‌ها و تراز گردشگری‌مان به گونه‌ای است که بیشتر مسافر ایرانی به این بازارها می‌رود و بخشی از رونق گردشگری در این کشورها مدیون توریسم ایرانی است. در همین راستا ما بایستی توقع خود را از سطح همکاری‌هایی که صرفاً در حد مجوز تردد خودرو و حذف ویزا هستند، فراتر ببریم و توقعاتی فراتر از این را برای گردشگر ایرانی مطالبه کنیم. در حوزه خدمات فنی و مهندسی نیز برای بازسازی و توسعه زیرساخت‌ها زمینه‌های همکاری ویژه‌ای برای ما در کشورهایی مثل عراق، سوریه، یمن و افغانستان وجود دارد.
مزیت‌های همکاری اقتصادی با هند برای ایران چیست؟
موضوع رابطه اقتصادی با هند به عنوان یک قدرت نوظهور از دو منظر برای ما مهم است؛ یکی از منظر اهمیتی که هند به عنوان یک قدرت نوظهور برای همه دنیا دارد و دیگری به دلیل تجربه و عملکردی که این کشور در دوره تحریم در همکاری با ایران داشت. از منظر اول که نگاه کنیم موضوع قابلیت‌های هند به عنوان یک قدرت نوظهور مطرح می‌شود. هند در بازار کالاهایی مثل طلا، نفت، فولاد، نساجی، پتروشیمی، چای، برنج، ماشین‌آلات صنعتی و قطعات یدکی حرف برای گفتن دارد و حجم تجارت این قبیل کالاها در این کشور به گونه‌ای است که ورود و خروج هند به هر کدام از این بازارها تاثیرات مستقیم یا غیرمستقیمی بر کل حجم تجارت و کشف قیمت کالاها را در بازار به دنبال دارد.
از طرفی با توجه به جمعیت 2 /1میلیاردی هند و نیروی انسانی ارزان و کارآمد همچنین فناوری‌های پیشرفته، این کشور می‌تواند نقش موثری در تعیین بازار برای کشورهای پیرامونش داشته باشد. این کشور می‌تواند جایگاه ویژه‌ای در حوزه روابط تجاری ما داشته باشد. هند طی سال‌های گذشته به دنبال سهم بیشتری از بازارهای دارو، خدمات فنی و مهندسی و پتروشیمی ایران بوده است. از سوی دیگر در کشور ما سه گروه نفت، میعانات گازی و پتروشیمی حجم قابل توجهی از کالاهای صادراتی را تشکیل می‌دهند. هند نیز یکی از کشورهایی است که در این زمینه‌ها حجم تجارت بالایی در صحنه بین‌المللی دارد. در گروه کالاهای وارداتی ما نیز کالاهایی مثل ذرت دامی، گندم، سویا اعم از لوبیای سویا و کنجاله، برنج و قطعات منفصله خودرو بر اساس گزارش گمرک ایران در سال 1394 به عنوان اقلام مهم وارداتی ما مطرح بوده‌اند و هند نیز به عنوان یکی از صادرکنندگان بزرگ این اقلام مطرح است. بنابراین با توجه به قابلیت‌هایی که در گروه کالایی‌مان داریم می‌توانیم با حفظ مزیت‌های نسبی در منطقه، روابطمان را با هند تنظیم کنیم. در میان این گروه‌های کالایی، هند علاوه بر اینکه کالاهایی با کیفیت مطلوب
تهیه می‌کند، قابلیت ارتقای کیفیت کالاهایش را نیز بر اساس موافقتنامه‌های همکاری‌های دوجانبه دارد. بنابراین ما می‌توانیم در این زمینه‌ها همکاری خوبی با هندی‌ها داشته باشیم.
همکاری اقتصادی با هند چه ویژگی‌هایی دارد که همسایه‌هایی مثل عراق و افغانستان و حتی ترکیه و امارات این ویژگی‌ها را ندارند؟
ما در حوزه همکاری با هند می‌توانیم روی تراز تجاری مثبت برای هر دو طرف به توافق برسیم و زمینه همکاری‌های دو کشور نیز به گونه‌ای است که برای دسترسی به یک تراز تجاری مورد قبول برای هر دو طرف قابل توسعه است. تراز تجاری ما با افغانستان در زمینه صادرات کالا به نفع ماست و افغان‌ها طی سال‌های گذشته همواره این را مطالبه می‌کردند که ما هم سهمی از بازارمان را به افغانستان بدهیم، اما واقعیتی که وجود دارد این است که ما سهم قابل توجهی از نیروی کارمان را به افغانستان داده‌ایم. افغانستان باید برای تراز همکاری‌های نیروی فنی و مهندسی‌اش سرفصل ویژه‌ای را باز کند و توجه کند که ما سهم قابل توجهی از بازار کار نیروی انسانی‌مان در اختیار نیروهای افغانستان است. درباره همکاری با ترکیه، ترکیه با احتساب نفت گمان می‌کند تراز تجاری به نفع ایران است، ولی ما معمولاً در تراز تجاری‌مان با کشورها سال‌هاست نفت را جداگانه بررسی می‌کنیم و می‌گوییم تراز تجاری ما در بخش کالایی به گونه‌ای است که ترکیه باید امتیاز
بیشتری را برای ورود به بازارهایش به ما بدهد. اما درباره این کشور اگر گردشگری هم در نظر گرفته شود، ما سالانه بخش قابل توجهی از درآمدهای گردشگری ترکیه را تامین می‌کنیم. بنابراین اگر ترکیه درآمدهای نفتی ما را در نظر می‌گیرد، باید درآمد حاصل از گردشگری خود را هم ببیند. اینها چالش‌هایی است که در بحث‌های آماری وجود دارد.
در حوزه هند علاوه بر قابلیت‌هایی که این کشور دارد، می‌توان به این جنبه نیز توجه کرد که هند در حوزه بنگاه‌های کوچک و متوسط و همین‌طور در حوزه تعاون به‌ویژه تعاون در بخش کشاورزی و روستاها می‌تواند به عنوان یک الگو برای ما مطرح باشد. ما سال‌هاست در حوزه اقتصادی خود به دنبال رونق و توسعه در سطح بنگاه‌های کوچک و متوسط هستیم و به همین دلیل کاری که هند در توسعه بنگاه‌های کوچک و متوسط انجام داده و به‌خوبی جواب داده، می‌تواند الگویی برای ما باشد. از طرفی تولید کالاهایی با استانداردهای مورد قبول بازارهای اروپا و آمریکا در هند می‌تواند این فرصت را برای ما ایجاد کند که زمینه‌های همکاری بیشتری با هند داشته باشیم. البته موضوع همکاری‌های ما با هند در مقاطعی گلایه‌هایی را هم به همراه داشته است؛ به عنوان مثال در سال‌هایی که من در سازمان توسعه تجارت بودم، متاسفانه هند بر اساس سیاست‌های داخلی که برای نرخ ارز یا متناسب با نظام مجوزها در ایران داشت، قیمت کالاهایش را تعیین می‌کرد، نه بر اساس عرضه و تقاضای بین‌المللی و به نظر من این به نوعی بداخلاقی در تجارت تلقی می‌شود. به عنوان نمونه در مقطعی ما به خاطر حمایت از تامین ارز
داخلی، نرخ ارز بعضی از کالاها را متفاوت تعریف کردیم یا برای حمایت از تولید داخلی واردات برنج را کاهش دادیم و متوقف کردیم، دقیقاً در همین ایام نرخ کالاهای هند متفاوت می‌شد و در واقع این کشور متناسب با سیاست‌های ایران قیمت‌های منطقه‌ای خود را خاص بازار ایران با نوسان مواجه می‌کرد. این تاثیرات نوسانی در بعضی از مقاطع باعث ورود شرایط تورمی به اقتصاد ایران در حوزه مواد غذایی نیز می‌شد.
گفته می‌شود هند در مقاطعی زعفران ایران را با تعرفه 100 درصد وارد می‌کند و زعفران افغانستان را بدون تعرفه. عملکرد ایران در زمینه دیپلماسی تجاری برای مواجهه با چنین مواردی چگونه است؟
معمولاً کشورها در این حوزه‌ها چیزی را به عنوان اقدام متقابل یا مقابله به مثل می‌پذیرند. به عنوان مثال لغو روادید معمولاً دوجانبه است. در حوزه تجارت هم همین موضوع مطرح است؛ یعنی زمانی که ما فرصت تجاری مناسبی را در اختیار هندی‌ها قرار می‌دهیم، آنها نیز باید به همین میزان فرصت‌های تجاری جدیدی را برای ما تعریف کنند. تجارت یک جاده دوطرفه است. نمی‌شود هندی‌ها مطالبه سهم بیشتری از تجارت با ما داشته باشند، ولی فضا را برای سهم بیشتر ما در تجارت با کشورشان باز نکنند.
ما در این زمینه و برای شکل‌گیری این رابطه دوجانبه با هند چه اقداماتی داشته‌ایم؟
ما طی سال‌های گذشته موافقتنامه‌های مختلفی با هندی‌ها امضا کرده‌ایم؛ موافقتنامه همکاری‌های بازرگانی، موافقتنامه تزانزیت کالا بین هند و ترکمنستان، موافقتنامه همکاری‌های گمرکی، یادداشت تفاهم‌هایی برای همکاری درباره فناوری اطلاعات و انرژی نتیجه مذاکرات و رفت و آمد هیات‌ها بوده است. در کنار این اگر بتوانیم همکاری‌های دوجانبه خود را با رسیدن به یک مدل موفق تعرفه ترجیحی با لیست مشخصی از کالاهایی که قابلیت تجارت دارند، توسعه دهیم، می‌توانیم حجم تجارت‌مان را با یکدیگر افزایش دهیم. بخشی از زیرساخت‌های لازم از طریق تفاهمنامه‌های مختلف فراهم شده، اما بخش دیگری از آنها هنوز در مسیر کارشناسی و در مسیر بررسی‌های متقابل در رفت و آمد هستند از جمله موضوع توسعه همکاری‌های تجاری در روابط دوجانبه تجارت ترجیحی یا همکاری‌های چندجانبه. در زمینه همکاری‌های چندجانبه با کشورهای اسلامی یا با کشورهای گروه دی8 (گروه هشت کشور اسلامی در حال توسعه) در سطح منطقه مذاکرات خوبی داشته‌ایم، اما هنوز عملاً به یک لیست تجارت کالایی که اجرایی شده باشد،
نرسیده‌ایم. اگر این لیست اجرایی شود، می‌توانیم از این محل نیز حجم تجارت‌مان را افزایش دهیم. از طرفی ممکن است هندی‌ها هم در مقاطعی گلایه‌هایی از ما داشته باشند مثل تردیدی که در موضوع قرارداد ریل راه‌آهن ایجاد شد یا در مقاطعی ما از آنها گلایه‌هایی داشته باشیم مثل اجرای بعضی از پروژه‌های سرمایه‌گذاری در حوزه‌های نفت و گاز. با توجه به دانش و تکنولوژی که امروزه ایران و هند به آن دسترسی دارند، همکاری این دو کشور در حوزه‌های مختلف و سرمایه‌گذاری‌های مشترک می‌تواند زمینه‌ساز توسعه همکاری‌های تجاری در سایر بخش‌ها باشد.
اشاره کردید که ما می‌توانیم در حوزه صنایع کوچک از هند الگوبرداری کنیم. یکی از پیشنهادهایی که دکتر بهکیش در زمینه رابطه اقتصادی ایران با هند مطرح کرده‌اند، تولیدات صنعتی مشترک است. به نظر شما ایران و هند در چه زمینه‌هایی می‌توانند سرمایه‌گذاری و تولید مشترک داشته باشند؟
با توجه به وضعیت بازارهای پیرامونی، یکی از این زمینه‌ها حوزه خدمات فنی و مهندسی است. کشورهایی مانند عراق، سوریه، یمن و افغانستان به دلیل شرایط خاصی که طی سال‌های گذشته داشته‌اند، به بازسازی و توسعه زیرساخت‌ها نیاز دارند. با در نظر داشتن این وضعیت و با توجه به اینکه در هند شرکت‌هایی وجود دارند که با استانداردهای مورد قبول اروپا و آمریکا کار می‌کنند و از طرفی با وجود نیروی انسانی ماهر و ارزان می‌توانیم در این حوزه سرمایه‌گذاری‌ها و همکاری‌های مشترکی را با هند شکل دهیم. طی سال‌های گذشته هند در حوزه IT نیز از موفقیت‌های خوبی برخوردار بوده است. در حوزه توسعه همکاری‌های پتروشیمی نیز طی سال‌های گذشته زمینه‌های خوبی شکل گرفته است. در زمینه قطعات یدکی نیز می‌توانیم با سرمایه‌گذاری‌های مشترک، سهم بیشتری از تجارت طرفین و بازارهای ثانویه را
بین خودمان تقسیم کنیم.
در سال‌های اخیر چه مسائلی در روابط تجاری ایران و هند مطرح بوده‌اند و این مسائل در حال حاضر و به‌ویژه در دوره بعد از اجرای برجام چه وضعیتی دارند؟
در شرایط خاصی که ما در دوره تحریم داشتیم، هند سهم بیشتری از تجارت ما را به خود اختصاص داد و به این ترتیب همکاری‌های ما با هند توسعه پیدا کرد، اما این موضوع برای هند نیز منافع ویژه‌ای داشت. در مقاطعی به دلیل محدودیت‌های خاص بیمه‌ای که ما در شرایط تحریم با آنها مواجه بودیم، در فروش نفت، بخشی از هزینه‌های حمل سوخت را هم شرکت‌های ما بر عهده گرفتند. همچنین در مقاطعی ما بخشی از خریدهایمان را بر اساس ارزش پول ملی هند یا روپیه انجام دادیم. در زمینه واردات از هند نیز به عنوان مثال در مقاطعی 50 درصد از کل صادرات برنج هند را به خود اختصاص داده‌ایم. هند با توان صادراتی 2 /2 میلیون‌تنی، در مقاطعی نزدیک به یک میلیون تن فروش برنج به ایران داشته است. متناسب با این وضعیت توقع ما این است که هند علاوه بر کالاهای ویژه‌ای مثل میعانات گازی و پتروشیمی، در سایر حوزه‌های کالایی هم زمینه‌های همکاری و امکان ورود و دسترسی به بازارها را برای ایران فراهم کند.
به نظر شما هند می‌تواند جای کشورهایی مثل عراق و افغانستان یا حتی امارات و ترکیه را برای ما پر کند؟ با توجه به اینکه این کشور در حال حاضر پنجمین مقصد صادراتی و چهارمین مبدأ وارداتی ماست، آیا این ظرفیت وجود دارد که این جایگاه ارتقا پیدا کند؟
این جایگاه می‌تواند ارتقا پیدا کند، اما نیاز به بسترسازی و همکاری‌های دیپلماتیک دارد و در کنار این، نیاز به فرهنگ‌سازی هم هست. به عنوان مثال در مقطعی که برنج ما با کیفیت و قیمت مناسب از هند تامین می‌شد، هندی‌ها این قاعده را به هم زدند و وقتی این قاعده به هم خورد، آنها در فصل بعد بازار ایران را از دست دادند. طرفین نباید فقط شرایط کوتاه‌مدت را در نظر بگیرند و افق‌های بلندتر را فراموش کنند. من فکر می‌کنم با توجه به زیرساخت‌ها و ظرفیت‌هایی که هند دارد و با تجربه و دانشی که در دهه‌های اخیر در ایران به وجود آمده، ما باید نقشه راه مورد قبول دو طرف را طراحی کنیم. البته لازم نیست به دنبال این باشیم که هند را جایگزین کشورهای دیگر کنیم. به عنوان مثال افغانستان با قابلیت‌های خاص خودش یک بازار مهم برای ماست. ترکیه هم در جایگاه خود اهمیت خاصی دارد. البته همان‌طور
که اشاره کردم، ترکیه باید سهم بیشتری برای ما قائل باشد و بپذیرد که چون سهم قابل توجهی از بازارهای گردشگری‌اش را از ایران تامین می‌کند، باید در مقابل امتیاز ویژه‌ای به گردشگران ایران بدهد؛ این امتیاز ویژه علاوه بر تسهیل در صدور روادید و عبور خودرو مسافری، باید شامل موارد دیگری از جمله تکریم مسافر ایرانی و همچنین کاهش قیمت‌ها و حتی در نظر گرفتن بعضی پوشش‌های بیمه‌ای و امنیتی خاص باشد. امارات نیز در طول سه دهه گذشته همواره سهم قابل توجهی از گردش توریسم و گردش تجارت خود را مدیون ایران بوده است. متناسب با این سهم، باید نقشه راه دوطرفه‌ای تعریف شود تا ما هم سهم بیشتری از این بازارها داشته باشیم. به طور کلی ما باید قابلیت انعطاف داشته باشیم و صرفاً بر یک کشور تمرکز پیدا نکنیم. نباید بازارهای ما برای دیگران و بازارهای دیگران برای ما انحصاری شود. وزن ارتباط ما با کشوری مثل ترکیه باید به گونه‌ای باشد که هند تجارت خود را با کشور ما به صورت رقابتی، شفاف و واقعی رقم بزند. همین‌طور به دلیل قدرت منطقه‌ای نوظهوری که هند دارد، حجم ارتباط ما با هند نیز باید به گونه‌ای باشد که ترکیه به صورت رقابتی و شفاف با ما کار کند.
دامنه همکاری‌های اقتصادی ما با هند چقدر می‌تواند گسترش پیدا کند؟ آیا این کشور آنقدر با ما اهداف مشترک دارد که بتواند یک شریک استراتژیک برای ما محسوب شود؟
موقعیت جغرافیایی هند، دسترسی آسان برای ایران، سطح ارتباطات تجاری و حجمی که هند از تجارت جهان به خود اختصاص می‌دهد، قابلیت‌هایی ایجاد می‌کند که داشتن روابط تجاری و افزایش روابط تجاری با این کشور می‌تواند به حدی برسد که این کشور برای ما به عنوان یک شریک استراتژیک تلقی شود، اما این امر مشروط به این است که هند نیز به همین نسبت بازارهایش را به روی ما باز کند و اجازه دهد که ما در حوزه‌های مختلف هم سرمایه‌گذاری مشترک داشته باشیم و هم بتوانیم با تعرفه‌های ترجیحی به سهمی از بازارهای صنایع پایین‌دستی این کشور دسترسی پیدا کنیم.
دولت ایران باید در این زمینه چه اقداماتی داشته باشد؟
اساساً دستیابی به توسعه همکاری‌های تجاری و رسیدن به سند همکاری‌های ترجیحات تعرفه‌ای چیزی است که در حوزه مذاکرات دولتی با رعایت منافع طرفین شکل می‌گیرد، ولی منافع آن به بخش خصوصی می‌رسد. به این معنی که بسترسازی‌ها با دیپلماسی دولتی شکل می‌گیرد، ولی در نهایت منافعش از طریق کارآفرینی برای بخش خصوصی هر دو طرف ماندگار خواهد بود.
دیدگاه تان را بنویسید