آینده‌دار به‌رغم سهم پایین

منظور از صنایع، فعالیت‌های تولید کارخانه‌ای بوده که برحسب کدهای دورقمی آیسیک ویرایش 1 /3 1 شامل کدهای 15 تا 37 می‌شوند. همچنین منظور از صنایع های‌تک یا با فناوری بالا2، فعالیت‌های کارخانه‌ای است که بر اساس طبقه‌بندی سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (2011)3، در زمره صنایع با فناوری بالا قرار می‌گیرند. بر اساس تعریف «سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه» (2011)، سطح فناوری صنایع بر اساس سه شاخص زیر تعیین می‌شود:

1- نسبت مخارج تحقیق و توسعه به ارزش‌افزوده یک صنعت: هرچقدر این نسبت بالاتر باشد، نشان‌دهنده بالاتر بودن سطح فناوری آن صنعت است.

2- نسبت مخارج تحقیق و توسعه به ازای هر محصول تولید‌شده صنعتی: هر اندازه این شاخص بزرگ‌تر باشد، آن صنعت دارای فناوری بالاتری است.

3- اندازه فناوری نهفته در محصولات واسطه‌ای و کالاهای سرمایه‌ای و ارزش مخارج تحقیق و توسعه در محصولات واسطه‌ای و کالاهای سرمایه‌ای برای تولید یک محصول صنعتی، بیانگر اندازه سطح فناوری آن صنعت است.

بر این اساس، صنایع به چهار دسته صنایع با فناوری بالا، صنایع بالاتر از فناوری متوسط4، صنایع با فناوری پایین‌تر از متوسط5 و صنایع با فناوری پایین6 تقسیم می‌شود. برحسب طبقه‌بندی آیسیک ویرایش 1 /3، فعالیت‌های صنعتی «تولید وسایل نقلیه هوایی و فضایی» (کد 353)، «تولید دارو» (کد 2423)، «تولید ماشین‌آلات اداری، حسابگر و محاسباتی» (کد 30)، «تولید رادیو و تلویزیون و دستگاه‌ها و وسایل ارتباطی» (کد 32) و «تولید ابزار پزشکی و ابزار اپتیکی و ابزار دقیق اندازه‌گیری و ساعت مچی و انواع ساعت دیگر» (کد 33)، فعالیت‌های صنعتی با فناوری بالا محسوب شده و به محصولات حاصل از این فعالیت‌ها، محصولات با فناوری بالا گفته می‌شود. برحسب کدهای چهاررقمی آیسیک ویرایش 1 /3، صنایع زیر، صنایع با فناوری بالا هستند.

ارزیابی و تحلیل نقش محصولات صنعتی با فناوری بالا در صادرات کشور

در جدول 1، کل صادرات غیرنفتی ایران (بدون احتساب میعانات گازی)، صادرات محصولات صنعتی7 و صادرات محصولات صنعتی با فناوری بالای کشور و همچنین سهم صادرات صنعتی از کل صادرات کالایی ایران و سهم صادرات محصولات با فناوری بالا از کل صادرات صنعتی ایران طی دوره 1379 تا 1392 آورده شده است.

کل صادرات غیرنفتی کشور (بدون میعانات گازی) در سال 1379 معادل 3763 میلیون دلار بوده و در همین سال کل صادرات صنعتی و صادرات صنعتی با فناوری بالا نیز به ترتیب، 2844 میلیون دلار و 7 /17 میلیون دلار بوده است. در سال 1379، سهم صادرات صنعتی از کل صادرات غیرنفتی کشور حدود 6 /75 درصد و سهم صادرات صنعتی با فناوری بالا از کل صادرات صنعتی 6 /0 واحد درصد بوده است؛ از این‌رو مشاهده می‌شود که سهم اندکی از صادرات صنعتی به صادرات صنعتی با فناوری بالا تعلق داشته است.

از سال 1379 تا سال 1390، همواره صادرات غیرنفتی، صادرات صنعتی و تقریباً صادرات محصولات با فناوری بالا به‌صورت اسمی در حال رشد8 بوده، اما سهم آنها طی دوره مورد بررسی دارای رشد یکنواختی نبوده است. از سال 1384 به بعد، سهم صادرات صنعتی از صادرات غیرنفتی همواره دارای رشد مثبت بوده و به‌عبارتی از سال 1384 به بعد، رشد صادرات صنعتی از رشد صادرات غیرنفتی بیشتر بوده، لکن سهم صادرات صنعتی با فناوری بالا از کل صادرات صنعتی کشور، بدین‌گونه نبود. در سال 1379 در حالی که سهم محصولات صنعتی با فناوری بالا از کل صادرات صنعتی کشور، حدود 6 /0 واحد درصد بود، این سهم به بیش از 5 /1 درصد در سال 1384 رسید؛ به‌عبارتی سهم صادرات محصولات صنعتی با فناوری بالا از سال 1379 تا سال 1384، سالانه به ‌طور متوسط 8 /19 درصد رشد داشته است. اما از سال 1384 تا سال 1392، تقریباً این سهم همواره در حال تنزل بوده به‌گونه‌ای که این سهم در سال 1392، به حدود 7 /0 واحد درصد رسیده است.

در نمودار 1 روند سهم صادرات صنعتی با فناوری بالا در دوره 1379 تا 1392 نشان داده شده است. به‌طور کلی، سهم صادرات صنعتی با فناوری بالا از صادرات صنعتی کشور طی دوره مورد بررسی بسیار پایین است. در بهترین حالت، این سهم قدری بیش از 5 /1 درصد و در تمام سال‌های بعد از 1387، این سهم کمتر از یک درصد بوده است. بنابراین در حالی که صادرات صنعتی ایران طی چند سال اخیر (به‌صورت اسمی) رشد داشته است، اما صادرات محصولات صنعتی با فناوری بالا پا به پای آن نتوانسته رشد کند و از سال 1384 تا سال 1392، سهم صادرات محصولات صنعتی با فناوری بالا از کل صادرات صنعتی کشور، هر‌ساله به‌طور متوسط با نرخ 8 /8 درصد در حال کاهش بوده است.

پایین بودن سهم صادرات محصولات صنعتی با فناوری بالا، نشان از اندک بودن صادرات محصولات صنعتی با فناوری بالا دارد. بیشترین صادرات محصولات صنعتی با فناوری بالا در سال 1390 اتفاق افتاد که در این سال، ارزش صادرات صنعتی با فناوری بالا، حدود 217 میلیون دلار بود و سهم آن از کل صادرات صنعتی کشور، حدود 76 /0 واحد درصد بوده است. در سال 1392، صادرات محصولات با فناوری ایران، 7 /184 میلیون دلار بوده و تنها 73 /0 واحد درصد از صادرات صنعتی کشور را به خود اختصاص داده است.

همان‌گونه که در نمودار 2 نشان داده شد؛ به‌رغم کاهش سهم صنایع با فناوری بالا طی سال‌های اخیر، ارزش صادرات صنایع با فناوری بالا دارای روند افزایشی بوده و در سال 1390 به بالاترین مقدار خود رسید، اما در سال‌های 1391 و 1392 با افت زیادی مواجه شد به‌گونه‌ای که تقریباً به مقادیر سال‌های 1388 و 1389 نزدیک شد.

با نگاهی به سهم صادرات صنایع با فناوری بالا از کل صادرات صنعتی کشور طی سال‌های مورد بررسی، مشاهده می‌شود که با وجود تاکید دولت در برنامه پنجم توسعه بر توسعه صادرات صنایع با فناوری بالا، این جهت‌گیری در عمل اتفاق نیفتاد و رویکرد کشور در بخش صادرات صنعتی کمافی‌السابق بر محصولات منابع محور (RB) و با فناوری پایین استوار است.

به عبارت دیگر در سه سال اول برنامه پنجم توسعه به‌رغم بالاتر بودن حجم صادرات صنعتی با فناوری بالا در مقایسه با سال‌های قبل، سهم صادرات صنعتی با فناوری بالا (Hi-Tech) از سال 1384 تا 1392 کاملاً نزولی بوده و از حدود 5 /1 درصد به حدود 7 /0 واحد درصد تنزل یافته است.

سهم صادرات محصولات دارویی از کل صادرات محصولات صنعتی با فناوری بالای کشور طی سال‌های مورد بررسی تقریباً همواره دارای رشد بوده است؛ به‌گونه‌ای که از 52 درصد در سال 1379 به 87 درصد در سال 1391 رسید و در سال 1392 به 81 درصد تنزل یافته است. به‌طور کلی سهم محصولات دارویی در کل صادرات محصولات صنعتی با فناوری بالا در مقایسه با سایر صنایع با فناوری بالا، بزرگ است. فعالیت «تولید تجهیزات پزشکی و جراحی و وسایل ارتوپدی» دومین صنعت عمده صادراتی در میان صنایع با فناوری بالاست. سهم محصولات این فعالیت از 4 /10 درصد در سال 1379 همراه با نوسان به چهار درصد در سال 1390 کاهش یافته و با روندی صعودی در سال 1392 به 4 /8 درصد افزایش یافته است.

به‌طور کلی در دوره مورد بررسی، سهم عمده صادرات محصولات با فناوری بالای کشور به فعالیت‌های «تولید دارو و مواد شیمیایی مورد استفاده در پزشکی و محصولات دارویی گیاهی» و «تولید 13 پزشکی و جراحی و وسایل ارتوپدی» تعلق دارد و سایر فعالیت‌های با فناوری بالای کشور، نقش مهمی در صادرات محصولات با فناوری کشور ایفا نمی‌کنند. درباره فعالیت «تولید فرستنده‌های تلویزیونی و رادیویی و دستگاه‌های مخصوص سیستم‌های ارتباط تلفنی و تلگرافی» مشاهده می‌شود که سهم محصولات این فعالیت در صادرات با فناوری بالای کشور در دوره مورد بررسی دارای کاهش زیادی بوده است. به‌گونه‌ای که در سال 1379، سهم 21‌درصدی این محصولات از کل صادرات صنایع با فناوری بالا، روندی نزولی را طی کرد و به 02 /0 واحد درصد در سال 1389 کاهش یافت و در سال‌های اخیر نیز ملاحظه می‌شود که سهم صادرات این فعالیت تقریباً نزدیک به صفر رسیده است. در واقع صادرات تولید فرستنده‌های تلویزیونی و رادیویی و... طی سال‌های 1390 تا 1392، حدود صفر بوده است.

در نمودار 3، متوسط سهم صادرات هریک از صنایع با فناوری بالا از کل صادرات صنایع با فناوری بالا برای دوره پنج‌ساله 1388 تا 1392 نشان داده شده است و همان‌طور که مشاهده می‌شود در میان صنایع با فناوری بالای ایران، به‌طور متوسط سهم عمده صادرات با فناوری بالای ایران به فعالیت «تولید دارو و مواد شیمیایی مورد استفاده در پزشکی و محصولات دارویی گیاهی» اختصاص دارد و سهم آن از کل صادرات صنایع با فناوری بالای ایران در سال‌های 1388 تا 1392، بیش از 79 درصد بوده و مابقی آن (حدود 20 درصد) به سایر صنایع با فناوری بالا اختصاص دارد. این سهم برای «تولید تجهیزات پزشکی و جراحی و وسایل ارتوپدی» حدود شش درصد و برای سایر صنایع بسیار پایین بوده است؛ به ‌طوری که این سهم برای فعالیت‌های «تولید ساعت‌های مچی و انواع دیگر ساعت-وسایل اندازه‌گیری زمان» و «تولید تجهیزات کنترل عملیات صنعتی» به ترتیب 5 /0 و 03 /0 واحد درصد است.

وضعیت صنایع با فناوری بالا و متوسط از دیدگاه آماری یونیدو

از نگاه شاخص‌های آماری یونیدو در جدول 2، وضعیت صنایع با فناوری پیشرفته (hi-tech) و متوسط (medium-tech) ایران طی سال‌های 2010 تا 2012 از بهبود نسبی برخوردار بوده است به گونه‌ای که سهم صنایع با فناوری بالا و متوسط در ارزش‌افزوده صنعتی ایران از حدود 41 درصد در سال 2010 به حدود 45 درصد در سال 2012 افزایش یافته است. در بحث سهم صادرات این صنایع از مجموع صادرات صنعتی ایران نیز بهبود خوبی مشاهده می‌شود. سهم صنایع با فناوری بالا و متوسط در صادرات صنعتی ایران از حدود 24 درصد در سال 2010 به حدود 32 درصد در سال 2012 افزایش یافته که رشد خوبی را طی این دو سال نشان می‌دهد.

با عنایت به نقش تقریباً ثابت صنایع با فناوری پیشرفته یا های‌تک در خروجی بخش صنعت ایران در سال‌های اخیر به نظر می‌رسد عمده تحولات در صنایع با فناوری بالا و متوسط ایران به صنایع با فناوری متوسط یا medium-tech برمی‌گردد که مصادیق آنها عمدتاً صنایع تولید محصولات شیمیایی و صنایع پایین‌دستی آن مانند لاستیک و پلاستیک، صنایع خودروسازی و قطعه‌سازی، صنایع تولید ماشین‌آلات و تجهیزات، صنایع الکتریکی و صنایع تولید موتورسیکلت و دوچرخه است.

نتیجه‌گیری و ارائه راهکار

نتایج این مطالعه نشان می‌دهد سهم صادرات محصولات صنعتی با فناوری بالا از کل صادرات صنعتی کشور در سال‌های اخیر بسیار پایین و در برخی از سال‌ها نیز زیر یک درصد بوده است. این موضوع مبین این است که ارزش صادرات محصولات صنعتی با فناوری بالای کشور، بسیار اندک است؛ آمار و ارقام نشان می‌دهند در 14 سال اخیر گرچه صادرات صنعتی کشور رشد داشته است، اما صادرات محصولات صنعتی با فناوری بالا، به اندازه آن رشد نکرده و لذا سهم آن در صادرات صنعتی در هر سال تقلیل یافته است. بنابراین به‌رغم تاکید برنامه پنجم توسعه و رویکرد مبتنی بر صنایع با فناوری پیشرفته، صادرات صنایع با فناوری بالا رشد قابل توجهی در این سال‌ها نداشته است تا نقش آن در صادرات صنعتی و کل صادرات کشور پررنگ باشد.

سهم عمده صادرات صنعتی با فناوری بالای کشور به فعالیت «تولید دارو و مواد شیمیایی مورد استفاده در پزشکی و محصولات دارویی گیاهی» اختصاص دارد که متوسط سهم صادرات این فعالیت از کل صادرات صنعتی با فناوری بالای کشور در دوره پنج‌ساله 1388 تا 1392، نزدیک به 80 درصد بوده است که این موضوع دلالت بر این دارد که علاوه بر پایین بودن ارزش صادرات صنعتی با فناوری بالا، ارزش صادرات صنعتی با فناوری بالای کشور عمدتاً در یک نوع محصول متمرکز شده است و این امر می‌تواند حضور ایران در بازار جهانی محصولات صنعتی با فناوری بالا را به دلیل عدم تنوع در صادرات صنعتی با فناوری بالا با مشکل جدی مواجه کند.

به عبارت دیگر صادرات صنعتی های‌تک کشور به دو دلیل اصلی پایین بودن حجم صادرات این فعالیت‌ها از یک طرف و عدم تنوع و متمرکز بودن بیش از 80 درصد ارزش آن به یک محصول صنعتی خاص مانند تولید دارو و مواد شیمیایی مورد استفاده در پزشکی، می‌تواند پاشنه‌آشیل صادرات صنعتی کشور باشد که این موضوع باید در سیاست‌ها و به‌خصوص سیاست‌ها و احکام برنامه ششم توسعه به خوبی دیده شود و راهکارهای لازم توسط دولت در لایحه برنامه ششم توسعه پیش‌بینی شود.

پی‌نوشت‌ها:

1- International Standard Industrial Classification (ISIC) of all Economic Activities, Rev.3.1.

2- High-technology Industries

3- OECD, ISIC Rev. 3 Technology Intensity Definition, 2011.

4- Medium-high-technology Industries

5- Medium-low-technology Industries

6- Low-technology Industries

7- در این گزارش، برای ارتباط محصولات که تحت سیستم هماهنگ (HS) طبقه‌بندی می‌‌شوند با طبقه‌بندی آیسیک که برای طبقه‌بندی فعالیت‌های تولیدی به کار می‌رود، از راهنمای بانک جهانی استفاده شده است.

8- در این گزارش از نرخ رشد هندسی استفاده شده است.