فراز و فرود بنزین

از زمان اختراع پمپ ‌بنزین و تولید انبوه خودرو در آمریکا، بنزین روزگاری را در این کشور پشت سر گذاشت که شاید بتوان گفت کمابیش بسیاری کشورها و از جمله ایران نیز آن را تجربه کرده‌اند: رشد مصرف بنزین در برخی دهه‌ها، افزایش قیمت آن و بعضاً سهمیه‌بندی. سهم این فرآورده نفتی از سبد کالایی خانوارها، گستردگی مصرف آن و تاثیر تغییرات آن بر هزینه‌های روزمره همزمان با حضور بازیگران قدرتمندی همچون مردم، دولت، شرکت‌های خودروساز و شرکت‌های نفتی، بنزین را به یک کالای سیاسی‌-‌اقتصادی استراتژیک بدل ساخته که در سال‌های اخیر، بازیگر نقش اول صحنه‌های زیادی بوده است: از واردات چند میلیارد‌دلاری بنزین در دهه80 تا بحث بر سر رابطه قیمت بنزین و خودرو، از تثبیت قیمت تا سهمیه‌بندی و از آلودگی هوا تا یارانه‌های چندهزار میلیارد ‌تومانی.

جشن تولدی برای بنزین
در سال 1291 نخستین پالایشگاه خاورمیانه در آبادان به بهره‌برداری رسید و براین اساس می‌توان گفت تولید فرآورده‌های نفتی در ایران، هم‌اکنون 101 سال را پشت سر گذاشته است. 15 سال بعد از افتتاح پالایشگاه آبادان، نخستین پمپ‌بنزین ایران نیز در بازار این شهر به بهره‌برداری رسید. هر چند بعضاً اولین جایگاه پمپ‌بنزین ایران مربوط به بوشهر یا تهران دانسته شده است، به نظر می‌رسد می‌توان معتبرترین سند را تصویر نخستین پمپ‌بنزین ایران در سال 1306 در آبادان دانست که توسط شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران منتشر شده است.
علاوه بر نخستین پمپ‌بنزین، اولین آمارهای شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی از مصرف فرآورده‌های نفتی نیز متعلق به سال 1306 شمسی است و تا پیش از این تاریخ، آمار رسمی و مدونی از مصرف بنزین در کشور وجود ندارد. هرچند به نظر می‌رسد با توجه به تعداد اتومبیل‌های موجود و اعداد سال‌های بعد، در سال‌های قبل از 1306 مصرف روزانه بنزین همواره در محدوده کمتر از چند هزار لیتر و یا حتی چند صد لیتر در روز بوده است. باید توجه داشت در ایران نیز همچون بقیه نقاط جهان، تقریباً تمامی بنزین در بخش حمل‌ونقل به مصرف می‌رسد و مجموع مصرف بخش‌های صنعتی، خانگی، عمومی، تجاری و کشاورزی، کمتر از دو درصد است. با توسعه حمل‌ونقل توسط اتومبیل، مصرف بنزین موتور از سال 1306 طی کمتر از یک‌دهه، بیش از 12 برابر شد و از 11 هزار لیتر در روز به 134 هزار لیتر در سال 1313 رسید. این روند صعودی طی دهه‌های بعد تداوم داشت و در سال 1334 مرز یک میلیون لیتر در روز را درنوردید.
در دهه 40، با ورود خودروهای مونتاژ‌شده در داخل و به طور خاص پیکان، میزان مصرف روزانه با رشدی یک میلیون‌لیتری مواجه شد و از دو میلیون لیتر هم گذشت؛ اما جهش بزرگ و تاریخی مصرف بنزین کشور (که شاید بتوان گفت مشابه آن تاکنون به وقوع نپیوسته است) در دهه 50 روی داد: در حالی که مصرف بنزین کشور در سال 1350 کمتر از 9/3 میلیون لیتر در روز بود، طی چند سال بیش از 5/3 برابر شد و در سال 1357 به بیش از 7/13 میلیون لیتر افزایش یافت. این دهه، دوران افزایش ظرفیت تولید نفت و بهبود درآمدهای نفتی ایران نیز بوده است و شاید بتوان گفت افزایش نسبی سطح رفاه و ارزانی قیمت نسبی بنزین بر این مساله موثر بوده است.

دوران رشد مصرف و واردات
ایران تا سال 1360 در تامین بنزین خودکفا بود. با آغاز جنگ و مشکل تولید در پالایشگاه آبادان، ایران از سال 1361 به واردکننده بنزین تبدیل شد. در این سال، از مجموع 4/12 میلیون لیتر مصرف روزانه بنزین در ایران، حدود 2/1 میلیون لیتر از خارج وارد می‌شد. مصرف و واردات بنزین، طی سال‌های جنگ به تدریج افزایش یافت؛ چنان که در سال 1367، مصرف بنزین 4/19 میلیون لیتر در روز و واردات پنج میلیون لیتر در روز بود که این میزان واردات، در نوع خود رکوردی به شمار می‌رود که تا یک‌دهه بعد هم پابرجا بود. مصرف بنزین در دهه 60، با نوساناتی مواجه بود. چنان که گاه مصرف با رشدی 31درصدی افزایش می‌یافت و گاه با کاهش مواجه بود. در این دهه، سهمیه‌بندی بنزین و استفاده از کوپن بنزین نیز رواج داشت. با آغاز دوران بازسازی، رشد پایدار مصرف بنزین به وجود آمد که طی تمامی سال‌های بعد تا پیش از سهمیه‌بندی بنزین، پابرجا بود. مصرف روزانه بنزین که در سال 1368، بیش از 9/20 میلیون لیتر بود، طی 15 سال 5/3 برابر شد و به 6/73 میلیون لیتر در سال 1385 رسید. ارزانی نسبی بنزین، به عنوان اصلی‌ترین عامل افزایش مصرف آن طی سال‌های منتهی به سهمیه‌بندی بنزین شناخته می‌شود. گزارش شماره 6825 مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نشان می‌دهد قیمت‌های ثابت بنزین با در نظر گرفتن سال پایه 1369، در تمامی سال‌های دهه 70 کمتر از سال 1369 بوده است. به طور مشابه با در نظر گرفتن سال پایه 1383، در تمامی سال‌های پیش از هدفمندسازی، گران‌ترین قیمت بنزین مربوط به سال 1359 و معادل 229 تومان در لیتر بوده است. در این سال، مصرف بنزین نسبت به سال پیش از آن، 7/15 درصد کاهش یافت. اما قیمت‌های ثابت بنزین با وجود بالا رفتن قیمت‌های جاری، روند نزولی را طی کرد. چنان که در سال 1368، قیمت ثابت بنزین 48 تومان در لیتر بود و در سال 1373 به 29 تومان رسید. از این سال، قیمت‌های ثابت مجدداً روند صعودی در پیش گرفت و در سال 1385 به 81 تومان در لیتر رسید. با هدفمندسازی یارانه‌ها، بنزین به صورت چندنرخی توزیع شد؛ هرچند در نهایت با توجه به تورم عمومی کشور، به نظر می‌رسد قیمت نسبی بنزین مجدداً روند نزولی را در پیش گرفته است.

حاشیه‌های بنزین‌سازی در پالایشگاه و پتروشیمی
شاید بتوان گفت یکی از اصلی‌ترین عوامل موثر بر اجرای سهمیه‌بندی بنزین، وابستگی شدید کشور به واردات بنزین بوده است. نیاز کشور به واردات، ناشی از ناکافی بودن تولید بنزین در پالایشگاه‌های داخلی است که دو علت اصلی برای آن ذکر می‌شود: ظرفیت پالایشگاهی ناکافی کشور و سهم نسبتاً اندک بنزین در ترکیب تولید فرآورده‌های نفتی پالایشگاه‌ها. در سال 1390، از 8/59 میلیون لیتر مصرف روزانه بنزین کشور، 3/47 میلیون لیتر آن در پالایشگاه‌ها تولید شده است که فاصله بیش از 12 میلیون لیتری را میان تولید داخلی و مصرف نشان می‌دهد. این فاصله در سال‌های پیش از هدفمندسازی، بیشتر بود؛ چنان که در سال 1385 از مجموع مصرف 6/73 میلیون لیتر بنزین در روز، 5/27 میلیون لیتر از خارج وارد شد. برخی منتقدان عامل این مساله را عدم توجه به توسعه ظرفیت پالایشی کشور می‌دانند که به گفته آنها به طور خاص در زمان وزارت نفت پیشین بیژن زنگنه به این مساله بی‌توجهی شده است. به عقیده این دسته از کارشناسان، ایده «غیراقتصادی» بودن ساخت پالایشگاه نادرست است و وابستگی کشور به واردات بنزین، آسیب‌پذیری را به ویژه در شرایط تحریم افزایش داده بود. در نقطه مقابل نیز برخی کارشناسان بر این نظرند که ساخت پالایشگاه در آن زمان با توجه به مواردی همچون از دست رفتن بخشی از بازار صادرات نفت با توجه به محدود بودن سهمیه کشورهای عضو اوپک، راندمان تولید بنزین پالایشگاه‌های کشور، دوره بازگشت سرمایه و حاشیه سود پالایش بنزین، سنگین بودن نفت کشور و دیگر موارد، محل بحث بود. همچنین گفته می‌شود راه‌حل نهایی مصرف بنزین، در اصلاح قیمت‌های نسبی است و در غیر این صورت، ساخت هر تعداد پالایشگاه نمی‌تواند تامین‌کننده مصرف صعودی کشور باشد.
علاوه بر ظرفیت پالایشی کشور، مساله سهم بنزین در سبد تولید فرآورده‌های نفتی پالایشگاه‌های کشور نیز محل بحث بوده است. کمتر از یک‌پنجم فرآورده‌های تولیدی پالایشگاه‌ها را انواع بنزین تشکیل می‌دهد و این مساله موجب شده است طرح‌هایی برای افزایش ظرفیت تولید بنزین پالایشگاه‌ها در دستور کار قرار گیرد. عمده این طرح‌ها بر کاهش تولید نفت کوره نیز متمرکز هستند. به گفته مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی، بر اساس برنامه سند چشم‌انداز، تولید نفت کوره در تمامی پالایشگاه‌های کشور باید به کمتر از هشت درصد کاهش یابد که این میزان هم‌اکنون در اکثر پالایشگاه‌ها، حدود 20 تا 27 درصد است.
راهکار دیگری که در طرف عرضه مد نظر قرار گرفته است، تولید بنزین در واحدهای پتروشیمی است. بنزین تولید‌شده در پتروشیمی، به عنوان اکتان‌افزا با بنزین معمولی مخلوط می‌شود. از تابستان 1389 و با مطرح شدن تحریم‌های بنزین، تولید بنزین در شش مجتمع پتروشیمی با حداکثر ظرفیت تولید 20 میلیون لیتر در روز کلید خورد. در بهمن همان سال این تولید متوقف شد و وزیر نفت وقت اعلام کرد 5/1 میلیارد لیتر بنزین در پتروشیمی‌ها تولید شده است.
این رقم، معادل تولید حدود 10 میلیون لیتر در روز بوده است. بعد از یک وقفه، در سال 1391 گفته شد مجدداً تولید بنزین در پتروشیمی‌ها آغاز شده است. بر اساس اعلام مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی در اردیبهشت امسال، در سال 1391 مجموعاً حدود 8/1 میلیارد لیتر اکتان‌افزا تولید شد که معادل تولید متوسط روزانه حدود 9/4 میلیون لیتر است. تولید بنزین در سال جاری نیز ادامه داشته است و بر اساس آخرین اعلام در تیر‌ماه سال جاری، پتروشیمی‌ها حدود 10 میلیون لیتر بنزین در روز تولید کرده‌اند.

بنزین‌های بی‌کیفیت؟
همزمانی تولید بنزین در پتروشیمی‌ها و اوج‌گیری آلودگی هوا، موجب شده است در سال‌های اخیر بحث آلایندگی زیاد بنزین تولید‌شده در مجتمع‌های پتروشیمی مطرح شود. یوسف رشیدی، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، در این باره گفته است: «از آنجایی که پتروشیمی ترکیباتی مانند بنزن، تولوئن و زایلن که سرطان‌زا هستند تولید می‌کند؛ این بدان معنی است که وزارت نفت رسماً اعلام کرده که از ترکیبات سرطان‌زا به عنوان افزودنی سوخت استفاده می‌کند.» در مقابل مسوولان نیز از بالا بودن عدد اکتان بنزین پتروشیمی‌ها و مخلوط شدن آن با بنزین معمولی پالایشگاه‌ها سخن می‌گویند. رئیس هماهنگی و کنترل تولید شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی در پاسخ به سخنان رشیدی گفته است: «بنزین خامی که در پتروشیمی‌ها تولید می‌شود در پالایشگاه‌های نفت بهبود کیفیت می‌شود به طوری که میزان بنزن، آروماتیک‌ها و سایر ترکیبات حلقوی معادل استاندارد ملی و اتحادیه اروپا کاهش می‌یابد.» با وجود این ، بالا بودن گوگرد و نیز ترکیبات آروماتیک موجود در بنزین مصرفی خودروها، کماکان محل بحث و اختلاف است.
در نقطه مقابل، مسوولان شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی، از طرح‌هایی برای افزایش تولید بنزین یورو4 و یورو5 که منجر به کاهش آلایندگی ناشی از بنزین می‌شود سخن می‌گویند. هم‌اکنون روزانه 22 میلیون لیتر بنزین یورو4 و یورو5 در کشور تولید می‌شود که قرار است تا پایان سال این رقم به 52 میلیون لیتر افزایش یابد. میزان مصرف بنزین سوپر (که دارای عدد اکتان بالاتر نسبت به بنزین معمولی است) نیز حدود سه میلیون لیتر در روز برآورد می‌شود. بر اساس قانون، از ابتدای امسال باید تولید خودروهای داخلی و بنزین،‌ با استاندارد یورو4 صورت می‌گرفت که با درخواست مهلت خودروسازان، این مساله محقق نشد.
ضمن اینکه گفته شد برخی خودروسازان به دلیل اجرای استاندارد یورو4، پول بیشتری از ثبت‌نام‌کنندگان خودرو دریافت کردند. با وجود پایان مهلت خودروسازان، کماکان برخی خودروهای فاقد استاندارد یورو4، در حال شماره‌گذاری هستند. خودروسازان دلیل عدم توقف تولید خودروهای فاقد استاندارد را عدم تولید بنزین یورو4 به میزان کافی و در نتیجه وادار شدن مصرف‌کنندگان به استفاده از سوخت یورو‌2 اعلام می‌کنند. به گفته دبیر انجمن خودروسازان، «تولید خودرو با این استاندارد باعث تحمیل هزینه 700 هزار‌تومانی به خریداران می‌شود و این در حالی است که پس از گذشت مدت کوتاهی، خودرو در اثر استفاده از سوخت با استاندارد یورو‌2 آسیب می‌بیند».