بررسی ویژگی‌های سرشماری نفوس و مسکن ۱۳۹۵ در گفت‌وگو با علیرضا زاهدیان
سازوکار سرشماری ۱۳۹۵
برنامه‌ریزی ما در سرشماری‌های قبلی به این صورت بود که نتایج اولیه را در اردیبهشت‌ماه سال بعد یعنی حدوداً شش ماه بعد از اجرای سرشماری اعلام می‌کردیم. در سرشماری ۱۳۹۵ با توجه به اینکه بدون کاغذ اجرا می‌شود، این فرصت را داریم که در بهمن‌ماه بتوانیم نتایج اولیه را اعلام کنیم.
قرار است سرشماری نفوس و مسکن 1395 بدون کاغذ انجام شود. مرحله‌ای از این سرشماری به صورت اینترنتی و با مراجعه داوطلبانه خانوارها انجام می‌شود و مرحله بعدی با مراجعه ماموران آمارگیر به درب منازل؛ روشی که البته از سال‌ها پیش رایج بوده، اما این بار بدون کاغذ صورت می‌گیرد. در واقع ماموران آمارگیر اینبار به جای کاغذ و قلم از تبلت استفاده می‌کنند؛ روشی که به گفته علیرضا زاهدیان، معاون طرح‌های آماری و آمارهای ثبتی مرکز آمار ایران و قائم‌مقام ستاد سرشماری نفوس و مسکن 1395 کشور، «این امکان در آن فراهم شده است که اگر مامور آمارگیر هنگام مصاحبه با خانوار قواعدی را که پرسشنامه دارد، رعایت نکند، همان‌جا تبلت به او اعلام خطا کند» و به این ترتیب ماموران آمارگیر بدون خطا یا با خطای بسیار پایین مصاحبه‌های این سرشماری را انجام بدهند. اما آیا زیرساخت‌های لازم برای اجرای این سرشماری در کشور ما فراهم شده است؟ سایر ویژگی‌های فناورانه این سرشماری و تفاوت‌های آن با سرشماری‌های پیشین چیست؟ مهم‌ترین تفاوت‌ها در زمینه هزینه‌های مالی و زمانی سرشماری 1395 با سرشماری‌های پیشین چیست؟ معاون طرح‌های آماری و آمارهای ثبتی مرکز آمار
ایران در گفت‌وگو با «تجارت فردا» جزییات این سرشماری را تشریح کرده است.
مهم‌ترین ویژگی‌های سرشماری الکترونیکی نفوس و مسکن که قرار است از مهرماه سال جاری برگزار شود، چیست؟
سرشماری نفوس و مسکن سال 1395 اولین سرشماری نفوس و مسکن است که بدون کاغذ اجرا می‌شود و فرآیندی که برایش طراحی‌شده به این صورت است که در مرحله اول از سوم تا 24 مهرماه خانوارهای ایرانی می‌توانند با مراجعه به سایت سرشماری به آدرس www.sarshomari95.ir پرسشنامه سرشماری را به صورت اینترنتی تکمیل کنند. کسانی که موفق به تکمیل این پرسشنامه به صورت اینترنتی می‌شوند، در مرحله پایانی تکمیل پرسشنامه، یک کد آماری دریافت می‌کنند که همان کد رهگیری است. این کد آماری که در اختیار خانوار قرار داده می‌شود، از طریق پیامک نیز به کسی که پرسشنامه را پر می‌کند، ارسال می‌شود. در مرحله دوم که از 25 مهرماه تا 25 آبان‌ماه اجرا خواهد شد، ماموران آمارگیر با استفاده از تبلت به تمام خانوارهای کشور مراجعه می‌کنند. خانوارهایی که سرشماری اینترنتی از آنها به عمل آمده، کد آماری از آنها دریافت، وارد تبلت و اعتبارسنجی می‌شود.
یعنی مجدداً اطلاعات را با خانوار چک می‌کنند؟
نه، فقط اعتبار آن کد رهگیری را چک می‌کنند و دیگر مصاحبه نمی‌کنند. خانوارهایی هم که موفق نشده باشند در سرشماری اینترنتی شرکت کنند، مورد مصاحبه قرار می‌گیرند، اطلاعاتشان از طریق تبلت ثبت می‌شود و در سرور ما قرار می‌گیرد.
این روش سرشماری از جنبه فناورانه چه تفاوت‌هایی با سرشماری‌های سال‌های قبل دارد؟
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این سرشماری این است که امکان تکمیل پرسشنامه به صورت اینترنتی در آن فراهم شده است. اگر ما بتوانیم در این دوره حدود 35 تا 40 درصد از خانوارها را به صورت اینترنتی سرشماری کنیم، در این زمینه به کشورهایی نزدیک می‌شویم که از نظر سهم سرشماری اینترنتی در رده‌های بالا قرار دارند. به عنوان مثال میزان سرشماری اینترنتی در کانادا در سرشماری 2011 معادل 54 درصد و در کره جنوبی 47 درصد بوده است. استرالیا هم توانسته 33 درصد از سرشماری خود را به صورت اینترنتی برگزار کند. بنابراین ایران هم می‌تواند به این کشورها برسد و نزدیک شود. ویژگی دیگر سرشماری نفوس و مسکن سال 1395 این است که چون این سرشماری با استفاده از تبلت انجام می‌شود، این امکان در آن فراهم شده است که اگر مامور آمارگیر هنگام مصاحبه با خانوار قواعدی را که پرسشنامه دارد، رعایت نکند، همان‌جا تبلت به او اعلام خطا کند. این عامل کمک می‌کند که ماموران ما بدون خطا یا با خطای بسیار پایین مصاحبه را انجام بدهند. ما برای این کار قبلاً در سرشماری یک رده دیگر به
اسم «بازبین» داشتیم که در این سرشماری آن رده را کلاً حذف کردیم. بر همین اساس اگر ما می‌خواستیم سرشماری نفوس و مسکن سال 1395 را نیز با سبک سرشماری قبلی و به صورت سرشماری کاغذی انجام دهیم، باید حول و حوش 65 هزار مامور را به کار می‌گرفتیم، اما با این روش و با دو تغییری که اشاره کردم در سرشماری ایجاد شده‌اند، ما با 25 هزار نفر مامور آمارگیر سرشماری نفوس و مسکن سال 1395 را انجام می‌دهیم. به این ترتیب در این دوره کاهش قابل توجهی در تعداد ماموران آمارگیر رخ می‌دهد. همه سازماندهی ما نیز بر اساس تعداد مامورها تعیین می‌شود تا رده‌های بالایی که به روسای ستادهای استانی می‌رسند.
تغییر دیگری که در سرشماری نفوس و مسکن سال 1395 نسبت به سرشماری‌های پیشین رخ داده، حذف کاغذ است. امکان دیگری که در این سرشماری فراهم شده راه‌اندازی یک اتاق کنترل است. این اتاق کنترل این امکان را به ما می‌دهد که کار روزانه هر مامور را از داخل مرکز آمار کنترل کنیم تا ببینیم روز گذشته چه کار کرده است، چه تعداد پرسشنامه پر کرده و پرسشنامه‌های پرشده او چه ویژگی‌هایی دارند. چون این یک سرشماری الکترونیکی است این امکان فراهم شده است که هم ما و هم مسوولان ماموران ما در رده‌های مختلف بتوانیم از طریق سرورهای ما و پایگاه سرشماری روند پیشرفت کار سرشماری را در سطح مامور اندازه‌گیری کنیم. همچنین این امکان به وجود آمده که برای خانوارهایی که خانوارهای غایب محسوب می‌شوند یعنی هنگامی که ماموران آمارگیر به منازل آنها مراجعه می‌کنند، حضور ندارند مانند زن و شوهری که هر دو شاغل هستند، اطلاعیه‌ای توسط مامور انداخته شود. خانوارهای غایب بر اساس آن اطلاعیه می‌توانند هم به صورت تلفنی یا به صورت اینترنتی اطلاعات خود را بدهند. همین امکان نیز به افزایش سرعت کار ما کمک خواهد کرد. کار دیگری هم که برای سرشماری نفوس و مسکن سال 1395 انجام
شده این است که با استفاده از کلیه داده‌های ثبتی کشور یک فایل پشتیبان آماده شده که پشت تبلت ماموران قرار گرفته است و زمانی که ماموران آمارگیر شماره ملی یک فرد را وارد تبلت می‌کنند، لازم نیست اطلاعات دیگر مربوط به آن فرد مانند نام، نام خانوادگی، سن و اطلاعات هویتی را وارد کنند چون این اطلاعات در آن فایل پشتیبان وجود دارد. همین موضوع به افزایش سرعت و دقت کار در سرشماری منجر می‌شود.
این فایل پشتیبان در روشی که خود افراد برای سرشماری اینترنتی به سایت سرشماری مراجعه کنند هم کار می‌کند؟ یعنی وقتی افراد به سامانه مراجعه می‌کنند، وارد کردن کد ملی کافی است یا باز هم باید برای وارد کردن اطلاعات هویتی‌شان وقت بگذارند؟
چون در روش سرشماری اینترنتی افراد فرصت بیشتری دارند، ما تنها برای اینکه سرورهایمان اطمینان داشته باشند، چک می‌کنیم که کد ملی قابل قبول است یا نه، ولی اطلاعات دیگر را خود خانوار باید وارد کنند.
از اینکه با این روش چه میزان در هزینه زمانی سرشماری صرفه‌جویی می‌شود برآوردی دارید؟
به ازای هر پنج خانواری که مامور باید در سرشماری پیمایش کند، به اندازه مصاحبه با یک خانوار وقت مامور برای طی مسافت صرف می‌شود. یعنی مامور زمانی که پنج خانوار را پیمایش می‌کند، به اندازه مصاحبه با یک خانوار هم برای طی مسافت وقت صرف می‌کند. بنابراین وقتی سرشماری به صورت اینترنتی انجام می‌شود، از این نظر هم باعث سرعت عمل و صرفه‌جویی در وقت مامور آمارگیر می‌شود. نکته دیگر این است که مصاحبه‌ای که مامور با یک خانوار انجام می‌دهد، حول و حوش 15 دقیقه طول می‌کشد، حال اگر خانوارها به سامانه مراجعه کرده و به صورت اینترنتی اطلاعات خود را وارد کرده باشند، مامور می‌تواند این مصاحبه را کنار بگذارد و فقط یک کد رهگیری دریافت کند که دریافت این کد رهگیری طی یک یا دو دقیقه انجام می‌شود. این صرفه‌جویی در زمان حتماً صرفه‌جویی در تعداد ماموران، تعداد کلاس‌ها، تعداد رده‌های مدیریتی سرشماری است و باعث افزایش سرعت هم خواهد شد. برنامه‌ریزی ما در سرشماری‌های قبلی به این صورت بود که نتایج اولیه را در اردیبهشت‌ماه سال بعد یعنی حدوداً شش ماه
بعد از اجرای سرشماری اعلام می‌کردیم. در سرشماری 1395 با توجه به اینکه با روش‌های الکترونیکی و بدون کاغذ اجرا می‌شود، ما این فرصت را داریم که در بهمن‌ماه بتوانیم نتایج اولیه را اعلام کنیم که زمان بسیار خوبی است.
نکته دیگر این است که در سرشماری کاغذی زمانی حدود یک‌ماه تا 40 روز صرف می‌شد برای اینکه اطلاعات از کاغذ وارد رایانه شود که این مرحله نیز در سرشماری سال جاری حذف شده است چون به مرور که این سرشماری در حال انجام است، این اطلاعات به صورت خودکار وارد سرورهای ما می‌َشود و دیگر به داده آمایی (Data Processing) یعنی «عملیات آماده‌سازی اطلاعات و ارقام برای کاربرد در رایانه» هم نیازی نیست.
درباره اینکه با سرشماری اینترنتی در هزینه‌های مالی چقدر صرفه‌جویی می‌شود، برآوردی صورت گرفته است؟
بیشترین هزینه‌ای که در رابطه با ماموران سرشماری صرف می‌شود مربوط به جذب نیروهای آزاد است که ماموران سرشماری هستند. شاید بتوانیم بگوییم ما توانسته‌ایم در این زمینه حدوداً 50 درصد صرفه‌جویی کنیم. هزینه‌ای که برای نیروهایی که به کار گرفته می‌شوند صرف می‌شود، بیشتر از 80 درصد بودجه سرشماری است. بنابراین به این ترتیب ما توانسته‌ایم در زمینه اصلی‌ترین قلم هزینه‌های سرشماری حدود 50 درصد صرفه‌جویی کنیم. علاوه بر این در سرشماری سال 1395 هم در زمینه کاغذ و هم در زمینه هزینه‌های کلاس‌های آموزشی صرفه‌جویی می‌شود. علاوه بر این دیگر به هزینه کردن در زمینه داده‌آمایی هم نیازی نیست. همه اینها در کاهش هزینه‌ها کمک‌کننده است.
احتمال خطا یا دستکاری اطلاعات در سرشماری بدون کاغذ نسبت به سرشماری‌های قبلی چه تغییری می‌کند؟
اصلاً احتمال دستکاری در آمار وجود ندارد. کار کسی که در حال تهیه اطلاعات است، از سه طریق مورد نظارت قرار می‌گیرد. یکی از طریق روابطی است که پشت تبلت قرار گرفته است و اگر این اطلاعات قابل تایید نباشد، آنجا به مامور تذکر داده می‌شود، این تذکرات ثبت می‌شود و بعد مامور باید پاسخگو باشد. در مرحله دوم خود سازمان اجرایی سرشماری به گونه‌ای طراحی شده که هر رده‌ای وظیفه نظارت بر کار رده پایین‌تر را دارد. ما حدود 32 رده اجرایی در این سرشماری داریم که به صورت سلسله‌مراتبی به یکدیگر متصل هستند و هر کدام از اینها باید به یک دسته از رده‌ها نظارت داشته باشند که آنها کارشان به صورت دقیق انجام شود. طریق سوم این است که یک تیم نظارتی مستقل از مرکز آمار در تمام استان‌های کشور مستقر می‌شوند و آنها مجدداً به خانوارها مراجعه می‌کنند، کار ماموران را چک و مجدداً بررسی می‌کنند و روزانه به ستاد سرشماری کشور گزارش می‌کنند. علاوه بر همه اینها، بعد از اینکه سرشماری به پایان می‌رسد یک بازشماری در نظر گرفته شده است. این بازشماری به این
صورت است که مجدداً نمونه‌ای از خانوارها در همه استان‌ها انتخاب می‌شوند. بعد یکسری مامور جدید دوباره به این خانوارها مراجعه می‌کنند و پرسشنامه‌ها یک بار دیگر پر می‌شوند و نتیجه دو پرسشنامه نشان می‌دهد دقت کار چقدر بوده است. ضمن اینکه کار ماموران به صورت روزانه هم قابل رصد است که دقت لازم در داده‌ها وجود داشته باشد. از این نظر ما می‌توانیم بگوییم که یک فرصت خیلی خوب برای افزایش خیلی بیشتر کیفیت سرمایه‌گذاری‌ها به وجود آمده است.
از نظر زیرساخت‌ها شرایط چگونه است؟ امکانات مربوط به اینترنت پرسرعت و زیرساخت‌های دیگری که برای این کار لازم است، در کشور ما تا چه حد فراهم شده است؟
از نظر زیرساخت‌ها مرکز آمار تمام امکانات لازم را فراهم کرده است. علاوه بر این وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات ایران نیز به کمک مرکز آمار آمده و امکانات اینترانت داخلی کشور و شبکه ملی کشور در اختیار ما قرار گرفته است که همین عاملی کمک‌کننده است. در واقع تمام توان تیم‌هایی که از نظر فنی و امنیتی در کشور در کارهای ملی دور هم جمع می‌شوند، در این کار در کنار ماست.
فکر می‌کنید استقبال مردم از این سرشماری بدون کاغذ به‌خصوص در زمینه مراجعه شخصی به سامانه سرشماری به چه صورت باشد؟
بر اساس آخرین آمارگیری ما که در سال 94 انجام شده، ضریب نفوذ اینترنت در کشور ما حدود 45 درصد است. بر اساس این آمار، بالاترین ضریب نفوذ اینترنت مربوط به استان تهران است؛ در این استان ضریب نفوذ اینترنت 56 درصد است. علاوه بر این ضریب نفوذ اینترنت در مناطق روستایی به 6 /26 درصد و در مناطق شهری به 1 /52 درصد رسیده است؛ یعنی ضریب نفوذ اینترنت در کشور ما با سرعت بالایی در حال افزایش است. انتظار ما این است و همه چیز آماده است برای اینکه سهمی بین 35 تا 40 درصد خانوارهای ایرانی در سرشماری اینترنتی مشارکت کنند ولی این امکان وجود دارد که ما به عددهای بالاتر هم برسیم.
پیش‌بینی شما از موفقیت این طرح و دستیابی به این سهم 35 تا 40درصدی چیست؟
تا به حال علامت‌های خوبی داشته‌ایم. در حالی که هنوز سرشماری شروع نشده، بر اساس میزان بازدیدهایی که از وبگاه مرکز آمار ایران می‌شود، ما یک استقبال خوب را پیش‌بینی می‌کنیم. برنامه‌های خیلی خوبی با وزارت آموزش و پرورش طرح‌ریزی شده که دانش‌آموزان و خانوارهای دانش‌آموزان از طریق معلمان و مدارس، با سرشماری الکترونیکی و روش مشارکت در آن آشنا شوند. کارکنان وزارتخانه‌ها نیز هماهنگ می‌شوند تا کارمندان دولت هم در این طرح مشارکت کنند. حتی در بسیاری از استان‌ها این هماهنگی انجام شده که خانه‌های بهداشت که در واقع توزیع وسیع و ارتباط خوبی با مردم دارند کمک کنند. دفاتر ICT (ارتباطات و فناوری اطلاعات) در مناطق روستایی نیز برای مشارکت در این طرح آماده می‌شوند. در مجموع می‌توان گفت امکانات خیلی خوبی فراهم شده که ما بتوانیم سهم سرشماری الکترونیکی را بالا ببریم. بر همین اساس به تحقق پیش‌بینی خود خوش‌بین هستیم.
در زمینه تبلیغات و اطلاع‌رسانی چه اقداماتی صورت گرفته است؟
در زمینه اطلاع‌رسانی همه ابزارهای ممکن به کار گرفته شده است؛ از تیزرهای تبلیغاتی که از طریق صدا و سیما پخش می‌شود تا مشارکت مسوولان سرشماری، متخصصان و کارشناسان سرشماری در برنامه‌های صدا و سیما و توضیح و اطلاع‌رسانی درباره جنبه‌های مختلف سرشماری تا اطلاعاتی که برای خبرگزاری‌ها، جراید و سایر رسانه‌ها ارسال می‌شود. همین‌طور ما در مدارس همیار سرشماری تعریف کرده‌ایم و حتی روزنامه دیواری آماده شده است. متن سخنرانی مدیران در این باره نیز تهیه شده است. ائمه جمعه و کسانی که از معتمدان مردم به شمار می‌روند در حال کمک به ما هستند تا این اطلاع‌رسانی به صورت کامل انجام شود. از تبلیغات محیطی، پوستر، عکس و بیلبورد استفاده کرده‌ایم و شهرداری‌ها هم به کمک ما آمده‌اند. به همین دلیل در مجموع فضای خوبی فراهم شده و امیدواریم بتوانیم به حداکثر اهداف تبلیغات هم دست پیدا کنیم.
شما در بخش ابتدایی صحبت‌تان به میزان مشارکت در سرشماری اینترنتی در برخی کشورها هم اشاره‌ای داشتید. کشورهایی که در زمینه سرشماری اینترنتی موفق هستند و ما می‌توانیم به آنها نزدیک شویم کدام کشورها هستند؟
در کشورهایی که ما سرشماری‌هایشان را بررسی کرده‌ایم، بعضی کشورها مانند ژاپن، استرالیا، نیوزیلند، کره جنوبی و کانادا سرشماری‌هایشان را پنج‌ساله کرده‌اند. ما از میزان مشارکت مردم این کشورها در سرشماری اینترنتی دو آمار داریم. این اعداد به ما نشان می‌دهد به عنوان مثال میزان مشارکت مردم در سرشماری اینترنتی در کانادا که در سال 2006 معادل 18 درصد بوده، در سال 2011 به عدد 54 درصد رسیده است. یعنی کانادایی‌ها ظرف پنج سال توانسته‌اند سهم مشارکت اینترنتی را تا سه برابر افزایش دهند. آنها زیرساخت‌شان ضعیف نبوده چون طی پنج سال که زیرساخت‌ها تغییر چندانی نمی‌کند، این آمار نشان می‌دهد آنها در این پنج سال تبلیغاتشان را افزایش داده‌اند. میزان مشارکت مردم کره جنوبی در سرشماری اینترنتی از یک درصد در سال 2005 به 47 درصد در سال 2010 رسیده است. در استرالیا نیز میزان مشارکت مردم در سرشماری اینترنتی از 9 درصد در
سال 2006 به 33 درصد در سال 2011 رسیده است. در اسپانیا سهم سرشماری اینترنتی به 30 درصد و در ژاپن هم که در سال 2015 سرشماری انجام داده، سهم سرشماری اینترنتی به 37 درصد رسیده است. به این ترتیب اگر ما به یک عدد 40درصدی برسیم، در رده کشورهایی قرار می‌گیریم که در این زمینه بالاتر از همه هستند.
برنامه‌ای برای کاهش فواصل زمانی سرشماری در کشور ما وجود دارد؟
بعد از سال 1385 سرشماری ما با تصویب دولت با فاصله پنج‌ساله و در سال 1390 انجام شد. در حال حاضر هم سرشماری نفوس و مسکن سال 1395 بعد از گذشت پنج سال از آخرین سرشماری برگزار می‌شود. برای برگزاری سرشماری آینده هم باید دولت مجدداً تصمیم بگیرد.
احتمال اینکه باز هم تغییری در این زمینه رخ دهد و فاصله سرشماری‌ها کمتر شود، وجود دارد؟
باید بررسی‌های لازم صورت بگیرد، اما این احتمال وجود دارد.
به نظر شما سرشماری اینترنتی چه زمانی می‌تواند جایگزین روش‌های قدیمی شود؟
یکی از ویژگی‌های خوبی که این سرشماری دارد این است که طوری طراحی شده که ما بتوانیم آن را به پایگاه‌های اطلاعاتی سایر دستگاه‌ها اتصال دهیم؛ هم از طریق شماره ملی و هم از طریق کد پستی. همین عامل به ما کمک خواهد کرد که هدف‌گذاری کنیم که سرشماری آینده خود را به صورت ثبتی مبنا انجام دهیم تا در واقع نسبت به سرشماری‌هایی که وابستگی‌شان به مصاحبه زیاد است یک نوع سرشماری مدرن‌تری باشد.
سرشماری ثبتی مبنا چه ویژگی‌هایی دارد؟
سرشماری ثبتی مبنا به این صورت است که در واقع بر اساس پایگاه‌های دستگاه‌های اجرایی فهرست خانوارها و همچنین تا حد زیادی ویژگی‌های خانوارها آماده است. بر همین اساس فقط سوالاتی پرسیده می‌شود که از طریق دستگاه‌های اجرایی قابل تهیه نبوده و چون فهرست خانوارها آماده است، سبک سرشماری خیلی سبک‌تر و راحت‌تر می‌شود.
پس در دوره آینده سرشماری نفوس و مسکن به صورت ثبتی مبنا انجام خواهد شد؟
بله، سعی ما این است که سرشماری آینده به صورت ثبتی مبنا انجام شود و سرشماری نفوس و مسکن سال 1395 را هم طوری طراحی کرده‌ایم که پیش‌نیازهای سرشماری ثبتی مبنا را فراهم کند.
دیدگاه تان را بنویسید