دولت دیر به فکر افتاد

درست هنگامی که سیاست‌های صنعتی کشور بر استخراج نفت و صنایع نفتی متمرکز شده و این وابستگی سالیان سال ادامه دارد، سه هزار کیلومتر آن‌طرف‌تر، هند برای توسعه و پیشرفت سیاست‌های دیگری پیشه کرد، که نتیجه آن قرارگیری اقتصاد این کشور در رده سوم بالاترین اقتصادها از نظر تولید ناخالص داخلی در سال 2022 و بالاتر از قدرت‌هایی چون ژاپن و آلمان خواهد بود. یکی از حوزه‌هایی که این کشور در آن سرمایه‌گذاری داشته و طی سالیان اخیر همواره حائز رشد بالا در آن شده، حوزه‌ فناوری اطلاعات و ارتباطات است. در این میان کشور ما، اما با وجود داشتن ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های بالا در این حوزه، چندان موفق عمل نکرده است. حال اما اکنون که رقبا بازارهای منطقه‌ای را به قبضه‌ خود درآورده‌اند، رئیس‌جمهور با بیان این موضوع که حوزه ICT از بخش‌های بسیار مهم و تحول‌آفرین در حوزه اشتغال است، از هدف‌گذاری 120 هزار شغل در سال 1396 در حوزه ICT خبر می‌دهد. از این جهت این نوشتار متمرکز بر آینده فناوری اطلاعات و ارتباطات، چرایی هدفگذاری دولت در این حوزه و مشکلات سدراه خواهد بود.

گسترش استفاده از فناوری اطلاعات و برنامه‌های نرم‌افزاری و کاربردی، در حوزه‌های مختلف بهداشت و درمان، آموزش و پرورش، کسب‌وکار و تجارت و نظیر آن، در سالیان اخیر تقاضا را به سود توسعه حوزه‌های مختلف فناوری اطلاعات و ارتباطات تغییر داده است. بر اساس گزارش اداره آمار نیروی کار آمریکا (BLS) تنها تا پایان سال ۲۰۲۰ اشتغال در مشاغل کامپیوتری و مرتبط با حوزه ICT به‌طور انتظاری ۲۲ درصد افزایش خواهد یافت. اما به‌طور قطع در برخی از زمینه‌ها نسبت به سایرین، رشد چشمگیرتری در خصوص ایجاد اشتغال قابل انتظار خواهد بود. ذکر این نکته ضروری است، که آمار ارائه‌شده در مورد کشوری است، که از لحاظ توسعه‌یافتگی در حوزه ICT در رتبه اول جهان قرار داشته و احتمالاً این استدلال که تقاضای داخلی برای محصولات این صنعت در آمریکا با آهنگ کندی رشد کند، قابل پذیرش خواهد بود. از این جهت برای کشورهای در حال توسعه‌ای مانند ایران تقاضای بسیار بالاتر و روند رو به رشدتری در این حوزه متصور است. همچنان که مشاغل ICT‌ در ایران خلاصه در چند عنوان کلی مهندس سخت‌افزار و نرم‌افزار، مهندس شبکه و برنامه‌نویسی می‌شود، اداره نیروی کار آمریکا عناوین شغلی بسیار بیشتری همچون توسعه‌دهندگان نرم‌افزار، مدیران پایگاه داده، مدیریت دستگاه‌های کامپیوتری و شبکه‌ای، توسعه‌دهندگان برنامه‌های کاربردی، تحلیلگران امنیت اطلاعات، توسعه‌دهندگان وب، معماران شبکه‌های کامپیوتری، مدیران دستگاه‌های اطلاعات، متخصصان پشتیبانی کامپیوتر و برنامه‌نویسان کامپیوتر را در این حوزه شناسایی و دسته‌بندی کرده است. جدول ۱ میزان اشتغال در هرکدام از عناوین شغلی مذکور در سال ۲۰۱۰ و ۲۰۲۰ و نرخ رشد اشتغال در هر حوزه به ترتیب جذاب‌ترین و شغل‌آفرین‌ترین آنها را نشان می‌دهد که می‌تواند نقشه راه سیاستگذاری در حوزه ICT در کشور ما نیز باشد. با توجه به اینکه حوزه ICT می‌تواند، هماهنگی بسیار خوبی میان تجارت و کسب‌وکار و ارتباطات برقرار کرده و از این طریق عامل مهمی در رونق بخشیدن به کسب‌وکارهای تجاری باشد، هدفگذاری در این حوزه چندان بیراه نمی‌نماید. هرچند که برای موثر شدن سیاست‌ها در این حوزه کمی دیر به نظر می‌رسد و رقبای منطقه‌ای به‌خوبی از این فرصت برای پیشبرد اهداف خود استفاده کرده‌اند، اما قطعاً حمایت و سیاست‌های مناسب می‌تواند نتایج و عواید خوبی را نصیب کشور کند. از طرف دیگر با توجه به اینکه هزینه ایجاد اشتغال در حوزه‌ ICT نسبت به دیگر صنایع، بسیار پایین برآورد می‌شود، تحقق هدفگذاری دولت جای امیدواری بیشتری دارد. برآوردها نشان می‌دهند، به‌طور تقریبی برای ایجاد هر فرصت شغلی در حوزه‌ ICT نیاز به هشت میلیون تومان سرمایه اولیه است و این در حالی است که ایجاد فرصت شغلی در سایر صنایع ۸۰ تا ۱۲۰ میلیون تومان سرمایه‌گذاری اولیه نیاز دارد که با چنین مبلغی می‌توان هشت فرصت شغلی در حوزه فناوری اطلاعات ایجاد کرد. یک مورد مهم دیگر که امیدواری به موفقیت در این حوزه را دوچندان می‌کند، موجودی سرمایه انسانی آموزش‌دیده، ماهر و جوان در ایران است، که نسبت به کشورهای همسایه و منطقه، یک مزیت و یک فرصت بی‌نظیر به شمار می‌رود. فارغ‌التحصیلان رشته‌های مهندسی در ایران کم نیستند و در صورتی که فضای کسب‌وکار مساعد و مناسب‌تر شده و قوانین مخل و دست‌و‌پاگیر از این فضا رخت بربندد، می‌توان از سرریز شدن سرمایه‌های انسانی به این حوزه در جهت توسعه نرم‌افزار و برنامه‌های کاربردی و دیگر مشاغل مرتبط به حوزه ICT به‌خوبی بهره برد.

حال که اهمیت و چرایی هدفگذاری در حوزه ICT مشخص است و دولت یازدهم نیز به‌خوبی به این مساله واقف شده، باید دید که چه مشکلاتی سد راه تحقق این هدف مهم قرار دارد. اولین و شاید مهم‌ترین مشکل سد راه اشتغال‌آفرینی در حوزه ICT و به‌خصوص در بحث توسعه نرم‌افزار و گسترش برنامه‌های کاربردی، مساله‌ حقوق مالکیت معنوی و قانون کپی‌رایت است. در واقع به دلیل آنکه در ایران قانون کپی‌رایت هیچ‌گاه به‌درستی رعایت و اجرا نشده و همچنین به علت قدیمی ‌بودن قوانین موجود در این زمینه، طبیعتاً وارد شدن به این حوزه جز خسران و ضرر عایدی دیگری برای سرمایه‌گذار نخواهد داشت. بنابراین به‌عنوان یک پیش‌نیاز و پیش‌زمینه، قبل از هر چیز تدوین قانون جامع و کامل حق مالکیت معنوی آثار و قانون کپی‌رایت ضروری به نظر می‌رسد. مشکل دوم، به دور ماندن کشور از فضای رقابت در این حوزه در سال‌های گذشته برمی‌گردد. در واقع به دلیل تحریم‌های ظالمانه در سال‌های گذشته و دور ماندن کشور از فضای رقابت، سیاست‌های نادرست و سرمایه‌گذاری‌های نابجا در سایر حوزه‌هایی که در آن مزیت نبوده و البته اتکا به درآمدهای بادآورده نفتی، عملاً مزیت رقابتی در این حوزه از دست رفته و در مقابل رقبای قدرتمندی همچون هند، نیاز به تلاش فراوان برای تصاحب بازار داخلی و گرفتن سهم از بازارهای خارجی دارند. بنابراین لازمه رشد و شکوفایی در این زمینه حمایت‌های موقتی از صنایع و کسب‌وکارهای نوپای حوزه ICT است. مشکل سوم، با موضوع سرمایه‌گذاری و محدودیت‌های آن پیوند می‌خورد. عملاً برای کسب درآمد و ایجاد ارزش افزوده شرط لازم سرمایه‌گذاری و شرط کافی فضای مساعد کسب‌وکار است. با توجه به اینکه کشور از لحاظ سرمایه‌گذاری در محدودیت و تنگنا قرار دارد، نیاز است تا با فراهم کردن زمینه‌های امنیت سرمایه و کاهش ریسک سرمایه‌گذاری و حذف قوانین مخل و دست‌وپاگیر، راغب و تشویق‌کننده سرمایه‌گذاران خارجی و داخلی در این حوزه‌ها بود. مشکل چهارم به موضوع دانش فنی و تخصصی در کشور برمی‌گردد. اگرچه کشور از لحاظ موجودی سرمایه انسانی وضعیت مساعدی دارد، اما شکوفا شدن حوزه ICT نیازمند آموزش‌های تخصصی و فنی و کارگاه‌های آموزشی با قیمت تمام‌شده پایین است که جز با حمایت دولت امیدواری چندانی برای فراهم شدن این آموزش‌ها نخواهد بود.

منبع:

U.S. Bureau of Labor Statistics