روستاییان در خطر
چرا مدیریت خشکسالی برای ایران ضروری است؟
«کاهش مقدار بارش به‌طور متوسط در یک دوره طولانی» را بارزترین تعریف خشکسالی دانسته‌اند. خشکسالی همواره از انواع بلایای طبیعی بوده که برای انسان مشکلات بسیاری ایجاد کرده است. مشکلاتی در زمینه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی. پیامدهای این پدیده همچنین گسترده و درازمدت هستند.
خشکسالی قدمتی به وسعت تاریخ حیات بشری داشته و همواره بر زندگی او سایه انداخته است. امروزه اثرات ناشی از گرم شدن کره زمین و تغییرات اقلیمی ناشی از بهره‌برداری نادرست و نابجای بشر به یکی از دغدغه‌های مهم افراد جوامع مختلف تبدیل شده است. به نظر برخی پژوهشگران، خشکسالی با دیگر حوادث طبیعی از قبیل سیل، طوفان و زلزله تفاوت‌هایی دارد. عمده این تفاوت‌ها را هم در تاثیر تدریجی خشکسالی طی یک دوره نسبتاً طولانی، عدم امکان تعیین دقیق زمان شروع و خاتمه و وسعت جغرافیایی تاثیر آن دانسته‌اند.
همچنین خشکسالی به‌عنوان یکی از مخاطره‌آمیزترین سوانح طبیعی طیف گسترده‌ای از اقلیم‌ها و اکوسیستم‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد و بررسی‌ها حاکی از آن است که مناطق جغرافیایی متاثر از آن در چهار دهه گذشته به شدت افزایش یافته است. برخلاف تصور رایج خشکسالی تقریباً در تمامی رژیم‌های اقلیمی رخ می‌دهد. به عبارت دیگر این پدیده علاوه بر مناطق با بارندگی کم، در مناطق با حجم بارندگی زیاد نیز اتفاق می‌افتد. با این حال کیفیت و کمیت آسیب‌پذیری از خشکسالی از کشوری به کشور دیگر متفاوت بوده و بسته به عوامل مختلفی کشورها از گزند آن به صورت متفاوت آسیب می‌بینند. تاثیرات مستقیم خشکسالی اغلب مربوط به مشخصه‌های اقلیمی و آب و هوایی و اکولوژیک است در حالی که تاثیرات غیرمستقیم خشکسالی که وسیع‌تر و نامحسوس‌تر هستند، مربوط به آسیب‌های اقتصادی و اجتماعی آن بوده که به علت ماهیت و ویژگی‌های آن به سختی کمیت آن قابل تشخیص است.
آسیب‌پذیری بیشتر روستاییان از خشکسالی
خشکسالی‌ها بر زندگی روستاییان بیش از نقاط دیگر کشورها موثر بوده و پیامدهای خشکسالی در این مناطق هم بیشتر از مناطق شهری است. به این دلیل که معمولاً اقتصاد روستایی به فعالیت‌های کشاورزی متکی است. همچنین یکی از مهم‌ترین دلایل تاثیر بیشتر خشکسالی بر زندگی در نواحی روستایی، این است که منابع اصلی تامین غذای خانوارهای روستایی روش خودمصرفی تولیدات زراعی، باغی و دامی است. اما این صرفاً یک‌سوی ماجراست. مطالعات گسترده‌ای حاکی از آن است که خشکسالی می‌تواند آثار اقتصادی اجتماعی را در بخش کشاورزی و روستا که کانون تولید هستند، به همراه داشته باشد. یکی از مهم‌ترین آثار خشکسالی بر بخش کشاورزی، کاهش عملکرد محصولات کشاورزی و در پی آن کاهش تولید است. بنابراین خشکسالی نه‌تنها بر اقتصاد خانوارهای روستایی تاثیر می‌گذارد، بلکه آثار اجتماعی جدی مانند مهاجرت و پدیده حاشیه‌نشینی ایجاد می‌کند. در بسیاری از کشورهای فقیر دنیا، خشکسالی به قحطی منجر شده و تبعات اقتصادی زیادی را در بردارد؛ تبعاتی که بخش عمده‌ای از آن گریبان کشاورزان به عنوان قشر آسیب‌پذیر را گرفته است. در این میان اثرات مدیریت ریسک خشکسالی بر بهبود اقتصادی کشاورزان روستایی حائز اهمیت است. اکنون زنگ هشدار به صدا در آمده است چرا که اثرات اقتصادی خشکسالی‌های سال‌های گذشته در کشورهای در حال توسعه و هم در کشورهای توسعه‌یافته، نشانگر آسیب‌پذیری جوامع در برابر خشکسالی بوده است. لازم به تاکید است که مهم‌ترین تاثیر خشکسالی هم می‌تواند در نواحی روستایی به وقوع پیوسته و وضعیت اقتصادی کشاورزان روستایی را متاثر کند.
سایه خشکسالی بر ایران
ایران به دلیل قرار گرفتن در کمربند خشکسالی و مجاورت با پرفشار جنب حاره‌ای دارای اقلیم خشک و نیمه‌خشک بوده و در نتیجه در بیشتر سال‌ها دچار خشکسالی شدید می‌شود. با این حال این روند خشکسالی با گذر زمان تشدید شده است. در دهه اخیر از نظر وسعت و میزان خسارت، در ایران خشکسالی بی‌سابقه‌ای رخ داده است و همچنین سرمای بی‌سابقه و کمبود بارش در اغلب نقاط باعث عدم رشد کافی گیاهان و متضرر شدن اقتصاد روستاییان شده است. هر چند وقوع مکرر خشکسالی موجب شده که این بحران، برای کشاورزان به عنوان یک پدیده جدید مطرح نباشد، اما پیچیدگی عوامل زمینه‌ساز و درهم‌تنیدگی پیامدهای منفی ناشی از خشکسالی، این پدیده را به یکی از دغدغه‌های اصلی کشاورزان ساکن در مناطق در شرایط بحرانی تبدیل کرده است.
برای مقابله با خشکسالی در کشورهای مختلف از راهکارهای متفاوتی استفاده می‌شود. آنچه تاکنون بیشتر برای کاهش خسارت‌های خشکسالی در ایران مدنظر بوده، مدیریت خشکسالی بوده است. از همین‌رو اعمال مدیریت در خشکسالی گامی مهم و موثر در کاهش میزان خسارت‌های جانی و مالی این پدیده و مهار برخی از پیامدهای آن به‌شمار می‌آید. مدیریت ریسک خشکسالی مجموعه اقداماتی است که قبل از وقوع خشکسالی انجام می‌گیرد و غافلگیری در حین عمل را به کمترین میزان ممکن می‌رساند. این‌گونه مدیریت که در کشورهای کمتر‌توسعه‌یافته کمتر مورد توجه قرار گرفته است شامل چند مرحله بوده که عبارت‌اند از: ارزیابی، پیشگیری، کاهش، کنترل، هشدار زودهنگام و آمادگی. با توجه به اینکه جامعه و اقتصاد محیط زیست اجزای اصلی توسعه پایدار هستند و این دسته از سوانح تاثیر منفی بر توسعه پایدار می‌نهند، مدیریت ریسک مناسب و درست امری ضروری است.
توصیه‌هایی برای ایران
شیوه مدیریت خشکسالی در کشور تاکنون ناکارآمد بوده است. به همین جهت یافتن رویکردی که بتواند کاستی‌های موجود را برطرف سازد و به بهبود توانایی مقابله با خشکسالی بینجامد، اهمیت فراوان دارد. به این ترتیب، برنامه‌ریزی خشکسالی مشخصاً باید همسو با مدیریت باشد. تاکنون برای مقابله با خشکسالی و بررسی شیوه‌های متفاوت کارآمد مطالعات متنوعی صورت گرفته است. برخی پژوهش‌ها حاکی از آن است که اجرای برخی روش‌های مدیریت ریسک خشکسالی از جمله روش‌های آبیاری فنی (آبیاری تحت فشار)، استفاده از گونه‌های مقاوم در مقابل خشکسالی، احداث مخازن و استخرهای کوچک در مزارع، فراهم کردن بیمه برای محصولات کشاورزی (بیمه-خشکسالی) تاثیر قابل توجهی بر کم کردن آسیب‌های ناشی از خشکسالی دارد. همچنین پس از اجرای برنامه مدیریت خشکسالی در مناطق روستایی برخی مناطقی که با خشکسالی مواجه بوده‌اند، وضعیت اقتصادی کشاورزان در برخی زمینه‌ها نظیر تنوع‌بخشی به محصولات روستا، حفظ مراتع روستا، پایداری اقتصاد کشاورزی و کاهش فقر در اقشار آسیب‌پذیر روستایی بهبود یافته است.
متنوع‌سازی منابع تامین درآمد و رویکرد به مشاغل غیرکشاورزی به کاهش خسارات اقتصادی خشکسالی منجر می‌شود. بیمه کشاورزی و خشکسالی، عامل بسیار موثر در کاهش آسیب‌پذیری خشکسالی است. بیمه محصولات کشاورزی در زمان خشکسالی، می‌تواند مانند ابزاری اساسی، نوسان‌های درآمدی کشاورزان را به کمترین میزان ممکن برساند و در نتیجه باعث کاهش آسیب‌پذیری آنها شود.
همچنین تقویت دانش و مهارت کشاورزان نیز در مدیریت خشکسالی موثر است. میزان شرکت در برنامه‌های آموزشی و ترویجی از عوامل موثر دیگر بر میزان تمایل به مشارکت در پروژه‌های مدیریت خشکسالی است و کشاورزانی که حضور مستمر و بیشتری در برنامه‌های آموزشی-ترویجی داشته‌اند، از میزان تمایل به مشارکت بیشتری برخوردار بوده‌اند. این امر می‌تواند به دلیل کسب اطلاعات و آگاهی از کارشناسان مراکز خدمات و استفاده از دانش آنان و نیز آشنایی با راهکارهای مقابله و روش‌های نوین کشاورزی باشد. با توجه به اهمیت این موضوع، پیشنهاد بر این است که اقداماتی انجام گیرد که کشاورزان ارتباط خود را با مراکز خدمات بیشتر و منسجم‌تر کنند و در برنامه‌های آموزشی و ترویجی حضور پررنگ‌تری داشته باشند.
همچنین توصیه می‌شود مسوولان ذی‌ربط علاوه بر مدیریت فنی خشکسالی، سیاستگذاری لازم برای توسعه و گسترش مدیریت ریسک اجتماعی خشکسالی را در پیش گیرند؛ به نحوی که خانوارهای کم‌بضاعت روستایی، از امکاناتی نظیر وام بلاعوض، خدمات تامین اجتماعی و آموزشی رایگان بهره‌مند شوند.
