در جست‌و‌جوی راه‌حل

آفریقا را می‌توان از مهم‌ترین زیستگاه‌های دنیا دانست که انواع گونه‌های حیوانی و گیاهی در آن زندگی می‌کنند. حفاظت از این گونه‌ها ضمن اینکه از نظر علمی اهمیت زیادی دارد، می‌تواند زمینه را برای جذب میلیون‌ها توریست به این منطقه فراهم کند. به همین دلیل است که توسعه پارک‌های ملی حفاظت از حیات وحش در این قاره در صدر سیاست‌های دولتمردان این کشورها قرار گرفته است. طبق مطالعات انجام‌شده بیش از 20 پارک ملی حفاظت از حیات وحش در این کشور وجود دارد که 10 پارک از مجموع این پارک‌ها به عنوان برترین زیستگاه‌های حفاظت‌شده معرفی می‌شوند. در کشور تانزانیا هم بیشتر از 10 پارک برتر حفاظت از حیات وحش وجود دارد که برای میلیون‌ها بازدید‌کننده فرصت بازدید از یک فضای بکر طبیعی را فراهم می‌کند. مرکز مطالعات اقتصادی در کشور کنیا مطالعه‌ای در مورد زیان‌ها و مزایای اقتصادی ایجاد این پارک‌های ملی در کشور انجام داده است که نتیجه این مطالعه را به طور خلاصه می‌توان این طور ارزیابی کرد: «در سال‌های اخیر اکوتوریسم در دنیا بیش از 16 درصد رشد کرده است و درآمد حاصل از این بخش برای کشورهای آفریقایی با افزایش 29 درصدی همراه بوده است. مسافرانی که برای دیدن زیبایی‌های طبیعی و طبیعت سفر می‌کنند آفریقا را به عنوان اولین مقصد خود می‌دانند و همین مساله زمینه‌ساز رشد فرصت‌های اقتصادی در این منطقه شده است. البته از این فرصت‌های تازه تاکنون در جهت کاهش فقر بهره‌ای گرفته نشده است. بدون شک اگر سیاست‌های دولتی در جهت مقابله با فقر و افزایش سطح امنیت در کشورها باشد می‌توانند از شرایط جوی موجود بهترین استفاده را بکنند و بر درآمد خود بیفزایند. اما باید تغییراتی در چارچوب توریسم موجود ایجاد شود تا مزایای استفاده از اکوتوریسم بیشتر شود و هزینه‌های آن به حداقل برسد. از جمله این تغییرات را می‌توان در جهت استفاده از وسایل نقلیه کم‌آلاینده هنگام سفر به داخل این پارک‌ها و بازدید از زندگی حیوانات، تقویت زیر‌ساخت‌های صنعتی و شهری به منظور ارتقای استانداردهای شهری، افزایش سطح درآمد ملی و استفاده از سیاست‌هایی در جهت کاهش فقر (بیشتر از 50 درصد جمعیت کنیا و بالغ بر 65 درصد جمعیت تانزانیا زیر خط فقر زندگی می‌کنند) و در نهایت ارتقای استانداردهای هتل‌های موجود در کشور و استفاده از ابزارهای مختلف به منظور بیشتر کردن جذابیت کشور برای توریست‌ها دانست.»
اما مدل‌های مدیریتی مختلفی برای پارک‌های حیات وحش در دنیا وجود دارد که با ارائه اطلاعات اجمالی در مورد هر مدل می‌توان به راحتی آنها را با هم مقایسه کرد. این سه مدل که اصلی‌ترین مدل‌های حفاظت از حیات وحش در دنیا هستند عبارتند از‌: مدل آمریکای شمالی، مدل آفریقای جنوبی و در نهایت مدل شکار ممنوع که در کشورهای کنیا و هند به‌کار گرفته می‌شود. آمارها نشان می‌دهد در میان مدل‌های مذکور کارآمد‌ترین مدل به مدل آفریقای جنوبی تعلق دارد. طبق این مدل که حفاظت دقیقی از حیات وحش و محیط زیست آنها انجام می‌شود شمار گونه‌های حیوانی یا افزایش یافته است یا ثابت باقی مانده است. این مورد در کشور تانزانیا اجرا شده است. آمار نشان می‌دهد در سال‌های اخیر شمار گونه‌های حفاظت‌شده در تانزانیا رشد زیادی کرده است و این رشد بیشتر از رشد این گونه‌ها در کشور کنیا بوده است. دلیل این مساله بزرگ‌تر بودن پارک‌های ملی حفاظت از حیات وحش و ترکیب بهتر اکولوژیکی در این پارک‌ها عنوان شده است. در واقع دلیل موفقیت مدل تانزانیا را می‌توان به اختصار تامین مالی کافی برای حفاظت از حیات وحش، اجرای قوانین ممانعت از شکار در این کشور، ایجاد زیستگاه‌های مناسب و مدیریت صحیح گونه‌های حیوانی در این منطقه دانست. اما این سوال پیش می‌آید که چه سطحی از این زیستگاه‌های موجود در کشور حفاظت شده است؟ به طور متوسط در دنیا 6/6 درصد از زیستگاه‌های دنیا مورد حفاظت قرار می‌گیرند. این در حالی است که سطح بسیار بالایی از این مناطق نیازمند حفاظت هستند. در سال گذشته آمارها نشان داد پوشش مناطق حفاظت‌شده در کشور هند کمتر از متوسط جهانی بود و در سطح پنج‌ درصد قرار داشت در حالی که کشور تانزانیا با حفاظت بیش از 27 درصد از زیستگاه‌ها و حیات وحش در بالاترین رتبه در دنیا قرار داشت. این اطلاعات در نمودار زیر نشان داده شده است فقط باید در نظر داشت که کشورهای آمریکا و کانادا از مدل آمریکای شمالی، کشورهای آفریقای جنوبی و تانزانیا از مدل آفریقای جنوبی و دو کشور کنیا و هند از مدل شکار ممنوع برای حفاظت از زیستگاه‌ها و حیات وحش خود استفاده می‌کنند. لازم به ذکر است در صورتی که تعهدات بین‌المللی برای حفاظت از زیستگاه‌ها در دنیا اجرا شود نرخ حفاظت از حیات وحش در دنیا با سطحی بالغ بر 17 درصد رشد می‌کند. این مساله می‌تواند نشان‌دهنده آینده نسبتاً روشن‌تری برای حیات وحش و زیستگاه‌های دنیا باشد. حال باید به این سوال پاسخ داد که آیا حفاظت از محیط زیست در دنیا دارای منافع اقتصادی هم هست یا خیر؟ به تعبیر بهتر اقتصاد حفاظت از محیط زیست در این کشورها به چه صورت است و آیا با درآمدهای حاصل از این پارک‌های مالی و کمک‌های بلاعوضی که ان‌جی‌او‌های حامی محیط زیست و حیات وحش ارائه می‌دهند هزینه‌های اینها تامین می‌شود یا خیر؟ آمار نشان می‌دهد در سال‌های اخیر تمامی هزینه‌های حفاظت از حیات وحش در کشور تانزانیا از طریق ورودی پارک‌ها و توریسم تامین شده است در حالی که در کشور کنیا سهم درآمدهای این بخش به هزینه‌های آن بین 45 تا 80 درصد در سال‌های مختلف متفاوت بود. در سال گذشته میلادی بالغ بر 75 درصد از هزینه‌های اجرایی پارک‌های ملی حفاظت از حیات وحش در آمریکای شمالی با درآمدهای آنها تامین می‌شد در حالی که این سهم در آفریقای جنوبی 85 درصد، در کشور هند 50 درصد و در کشور کنیا بین 45 تا 80 درصد در سال‌های مختلف بود.
مقایسه درآمد ایجادشده توسط مدل‌های مختلف نشان می‌دهد مدل آفریقای جنوبی بالاترین نرخ درآمد نسبت به هزینه‌ها را ایجاد می‌کند به عبارت بهتر در سال‌های اخیر به طور متوسط بالغ بر 93 درصد از هزینه‌های پارک‌های ملی با کمک درآمدهای این مجموعه تامین می‌شد. در مدل آمریکای شمالی درآمدها به طور متوسط 75 درصد از هزینه‌ها را پوشش می‌دهد و باید مابقی هزینه‌ها از مکانیسم‌های دیگر از قبیل کمک‌های دولتی یا کمک‌های مالی سازمان‌های مردم‌نهاد تامین شود. در مدل شکار ممنوع کمترین پایداری وجود دارد و هزینه‌ها به طور متوسط تنها پوشش‌دهنده 57 درصد از هزینه‌های اجرایی است. دلیل این مساله را نمی‌توان وابستگی کامل این مدل به درآمدهای ناشی از توریسم دانست. توریسم صنعتی پر‌نوسان است که هر‌ساله تحت تاثیر شرایط اقتصادی و... امکان تغییر نرخ ورود توریسم وجود دارد. از عواملی که می‌تواند روی نرخ ورود توریسم اثر بگذارد می‌توان به شرایط سیاسی و نا‌آرامی‌های سیاسی، بی‌ثباتی اقتصادی دنیا، نیروهای بازاری و قدرت تبلیغاتی برای یک منطقه توریستی اشاره کرد.
بنابراین می‌توان دریافت که حیات وحش نقش بسیار مهم و قدرتمندی در اقتصاد ملی هر کشوری دارد. اهمیت این فاکتور اقتصادی برای سه کشور تانزانیا ، کنیا و آفریقای جنوبی مهم‌تر از دیگر کشورهاست به گونه‌ای که بین 5 تا 11 درصد تولید ناخالص داخلی این کشورها از اکوتوریسم و درآمد ناشی از این پارک‌های حفاظت‌شده تامین می‌شود. در این پارک‌ها 5 تا 9 درصد از جمعیت این کشورها شاغل هستند.
بنابراین حفاظت از محیط زیست به شرط فراهم کردن زیرساخت‌های لازم هم می‌تواند از نظر علمی و زیست‌محیطی اهمیت داشته باشد و هم منافع اقتصادی به همراه بیاورد. منافع اقتصادی آن از نظر درآمد صنعت توریسم و رشد اقتصادی ناشی از این درآمد است که می‌تواند برای میلیون‌ها نفر از ساکنان کشور فرصت شغلی ایجاد کند و زمینه‌ساز کاهش فقر و ارتقای استانداردهای زندگی شود.