از اجلاس اوپک تا اصلاح سربازی

ممکن است عجیب به نظر برسد، ولی گفته می‌شود «کاهش قیمت نفت»، یکی از عوامل زمینه‌ساز طرح پیشنهاد فروش سربازی به مشمولان دارای بیش از هشت سال غیبت در «بودجه» سال آینده بوده است. در ماه‌های گذشته و با تداوم وجود «مازاد» عرضه نفت در بازارهای جهانی، قیمت نفت در سراشیبی نزول قرار گرفت و از حدود 110 دلار به کمتر از 65 دلار برای هر بشکه رسید. با در نظر گرفتن قیمت پایین‌تر ارزش کیفی سبد نفتی ایران و همچنین، پایین‌تر بودن قیمت واقعی از فروش نفت برای دولت (به دلیل تحریم‌ها و بالا بودن هزینه‌های فروش و مبادله)، بهای هر بشکه نفت ایران کمتر از 60 دلار می‌شود. متوسط سهم نفت در بودجه دولت در 20 سال گذشته، حدود 45 درصد بوده که در بودجه سال آینده، این سهم به زیر 32 درصد کاهش یافته است.

به عبارت دیگر، با تضعیف یکی از منابع عمده درآمدهای دولت، استفاده از راهکارهای «اقتصادی» برای جبران این موضوع در دستور کار قرار گرفته و به نظر می‌رسد درآمد «هزار میلیارد‌تومانی» که فقط از فروش خدمت سربازی مشمولان دارای بیش از 10 سال غیبت به دست می‌آید، یکی از راهکارهای طراحی‌شده برای جبران کسری بودجه بوده است. برای داشتن تصور بهتری نسبت به این موضوع، می‌توان توجه کرد که کل درآمد دولت در بودجه سال آینده، حدود 224 هزار میلیارد تومان است. همچنین می‌توان این رقم هزار میلیارد‌تومانی را با مجموع بودجه شش دانشگاه بزرگ شهرستان‌های کشور (دانشگاه صنعتی اصفهان، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشگاه شیراز، دانشگاه تبریز، دانشگاه چمران اهواز و دانشگاه اصفهان) مقایسه کرد که تقریباً معادل با همین هزار میلیارد تومان است.

البته رقم هزار میلیارد‌تومانی در لایحه بودجه درج شده بود که مشمولان با غیبت 10 سال به بالا را مجاز به خرید خدمت سربازی می‌دانست. در صورتی که مشمولان با غیبت هشت سال به بالا (چنان که اخیراً از سوی سردار موسی کمالی، جانشین اداره منابع انسانی ستاد کل نیروهای مسلح گفته شده است) مجاز به خرید باشند، احتمالاً درآمد حاصله نیز بیشتر خواهد بود. البته در اظهارنظرها، بعضاً به این موضوع اشاره شده که این قانون «موقت» خواهد بود و فقط در سال 1394 اعمال خواهد شد. ولی تجربه نشان داده است معمولاً چنین طرح‌هایی، تا پیش از تایید نهایی در مراجع مربوطه علنی نمی‌شوند و به همین دلیل، به صورت قطعی نمی‌توان در مورد تداوم آنها مطمئن بود.

موضوع دیگر، به مبلغ تعیین‌شده برای خرید خدمت سربازی مشمولان غایب باز‌می‌گردد. در اظهارات منتشر شده، از مبلغ بین 20 تا 50 میلیون‌تومانی برای فروش سربازی به این گروه از مشمولان غایب سخن گفته شده است که بسته به شرایط افراد متقاضی (مدرک تحصیلی، وضعیت تاهل و...)، مبلغ فروش سربازی نیز برای آنها متفاوت خواهد بود.

حال در صورتی که فرض شود درآمد حاصل‌شده با این اقدام معادل هزار میلیارد تومان خواهد بود، می‌توان محاسبه کرد که چند نفر مشمول غایب با غیبت بیش از هشت سال، از مزایای این قانون در سال آینده برخوردار خواهند شد. اگر مبلغ فروش برای همه افراد یکسان و به میزان 20 میلیون تومان باشد، این تعداد 50 هزار نفر خواهد بود و اگر خدمت سربازی به همه افراد به مبلغ 50 میلیون تومان فروخته شود، 20 هزار نفر مشمول این قانون در سال آینده خواهند شد. بنابراین، می‌توان تخمین زد که در صورت تایید نهایی و اجرای این قانون، به طور متوسط 35 هزار نفر سرباز غایب در سال آینده، با پرداخت جریمه تعیین‌شده سربازی خود را خریداری خواهند کرد و از این قانون معاف خواهند شد.

این در حالی است که آمار مسوولان نشان می‌دهد آخرین سال‌هایی که پیش از این، طرح فروش خدمت سربازی به اجرا گذاشته شد، به طور متوسط سالانه 180 هزار نفر خدمت سربازی خود را خریداری کرده بودند. بر اساس گزارش‌ها، در سال‌های 1378 و 1379، حدود 360 هزار نفر از خرید سربازی استفاده کرده بودند.

علاوه بر این، مسوولان سازمان نظام وظیفه در آمارهای خود از وجود یک و نیم میلیون نفر مشمول غایب در کشور سخن گفته‌اند. با فرض صحت این آمار، می‌توان محاسبه کرد که حدوداً به طور متوسط در هر سال، چند نفر از اعزام به سربازی خودداری می‌کنند و ترجیح می‌دهند «مشمول غایب» باشند. آمار دقیقی از تعداد سربازان، تعداد مشمولان و تعداد افراد برخوردار از معافیت در سال‌های گذشته منتشر نشده است و برخی از آمارهای منتشر شده نیز، بعضاً با هم سازگاری ندارد. به طور حدودی، در صورتی که سن اعزام به سربازی بین 18 تا 40 سال در نظر گرفته شود، بازه سنی اعزام به سربازی 22 سال محاسبه می‌شود که با توجه به آمار یک و نیم میلیون نفر مشمول غایب، می‌توان گفت در هر سال حداقل 65 هزار نفر در کشور به تعداد سربازان غایب اضافه می‌شود (البته این آمار حدودی است و آمار دقیق نزد سازمان‌های مسوول است). بنابراین، حتی با تمهید فعلی نیز هر سال به تعداد مشمولان غایب اضافه می‌شود و این مساله هنوز نیاز به راه‌حل‌های بیشتری دارد.

این در حالی است که مطابق آمارها، تعداد متولدین پسر در سال‌های اخیر روندی نزولی در پیش گرفته و به حدود یک میلیون نفر در سال نزدیک می‌شود. این موضوع از سوی مسوولان به عنوان یک دغدغه مطرح شده و نگرانی‌هایی در خصوص «کمبود سرباز» در آینده مطرح می‌شود. به نظر می‌رسد این نگرانی‌ها در چند سال اخیر، منجر به افزایش مدت سربازی به 24 ماه و لغو برخی از معافیت‌ها (برخی از معافیت‌های کفالت و...) شد. با این حال، به نظر می‌رسد این راه‌حل‌ها از عمق لازم برخوردار نبوده و حتی در مواردی مثل افزایش مدت سربازی، به افزایش تمایل مشمولان به «غیبت» از سربازی منجر شده است.

به طور معمول، مسوولان در بحث پیرامون سربازی اجباری و در رد ایده غیراجباری کردن سربازی و تشکیل «ارتش حرفه‌ای»، به هزینه‌های بالای چنین مساله‌ای اشاره می‌کنند. به عنوان مثال سال گذشته سردار کمالی در پاسخ به ایده یکی از نامزدهای ریاست جمهوری در خصوص «حرفه‌ای شدن سربازی»، به بودجه مورد نیاز برای این اقدام اشاره کرد و به دلیل بودجه زیاد، این طرح را غیرقابل اجرا دانست. به گفته او، هر سرباز حرفه‌ای حدود یک میلیون تومان در ماه درآمد می‌خواهد و تامین این درآمد برای دولت ممکن نیست. خبرگزاری مهر چندی پیش به نقل از «آمارهای رسمی»، تعداد سربازان اعزامی جدید در هر سال را 400 هزار نفر عنوان کرده بود. در صورتی که این تعداد صحیح باشد، هزینه پرداخت یک میلیون تومان اضافه به این افراد برای دولت، حدود پنج هزار میلیارد تومان در سال خواهد بود. حال در صورتی که فرض شود هر 300 هزار نفر هم از اعزام به سربازی به صورت رسمی معاف شوند، هزینه خرید سربازی برای 500 هزار نفر باقی‌مانده، حدود 10 میلیون تومان خواهد بود که با توجه به امکان تمهید مکانیسم‌هایی مثل «وام چند‌ساله برای خرید»، رقم دور از دسترسی به نظر نمی‌رسد.